|
IV Bap. Jańa dáwirdegi Amerika, Aziya elleri
§ 15. XVII-XVIII ásirlerde Arqa Amerika
Reje:
Angliya koloniyalarındag’ı sotsiallıq h’a’m ekonomikalıq o’mir.
Amerika revolyutsiyası.
G’a’rezsizlik ushın gu’res sebepleri.
Urıstın’ baslanıwı.
Tayanısh so’zler: Xristofor Kolumb, Xuan Pons de Lion, Pedro Menendez, Santa Avgustin, Volter Ralley, Benjamin Franklin, Tomas Jeferson, Samuil Adams, «Boston shayxorlıg’ı», Tomas Teyg Konkord, Richard Xenri Li, Tomas Jefferson, Long-Aylend, B Franklin, J. Adams, J. Jey.
Batıs Evropa mámleketleri Jańa Dún`yaǵa baylıqlar deregi sıpatında qaray baslaǵan edi. Házirgi Amerika Qurama Shtatlarınıń jerleri evropalılar tárepinen koloniyalastırılǵan waqıtta amerikalılardıń sanı sol waqıttaǵı esapqa kóre 2 millionnan 18 millionǵa shekem dep kórsetilmekte. Evropalılar menen bolǵan urıslar hám 1600-jılǵı asharshılıq, qorqınıshlı epidemiya xalıqtıń kópshilgin qırıp jiberdi.
Evropalılar XVIII ásir baslarında aq Arqa Amerikada koloniyalar shólkemlestirildi. Xristofor Kolumb Karib teńizi boylarına qádem basqanınan bes jıl ótken soń, yaǵnıy 1497-jılı veneciyalı teńizshi Jon Kebot Britaniya korolınıń tapsırmasına muwapıq N`yufaunlendqa keldi. Xristofor Kolumb ashılıwları nátiyjesinde tiykar salınǵan Ispaniya jer múlklerinen Amerikanıń Evropalılar tárepinen ózlestiriliwi baslandı. Olardan dáslepkisi, 1513-jılı Xuan Pons de Lion basshılıǵındaǵı topar bolıp, olar sol jılı Florida boyların ózlestiriwdi basladı. 1522-jılı Meksikanıń basıp alınıwı menen Ispaniyanıń Amerikadaǵı ornı jánede bekkemlendi. 1539-jılı Ernando de Soto ekspediciyası Florida arqalı Arqa Amerikanıń qubla-shıǵıs bólimi boylap Missisipi dár`yasına shekem aylanıp shıqtı.
1540-jılı francuzlar Kvebekte (házirgi Kanadadaǵı qala) iyelegen birinshi koloniyası joq bolǵannan soń, aradan 20 jıl ótip olar Floridanıń arqa tárepin iyelewge urındı, biraq bul koloniya 1565-jılı ispaniyalılar tárepinen wayran etildi. Soń Ispaniya qurallı kúshleriniń baslıǵı Pedro Menendez (1519-1574) tárepinen tiklengen Santa Avgustin qalası evropalılardıń Arqa Amerikadaǵı turaqlı jasaw ornına aylandı. Ispaniyaǵa Meksika, Karib boyları hám Perudaǵı koloniyalardan aǵıp kelgen baylıqlar bul jerlerge Evropanıń basqa mámleketlerinde, tiykarınan Angliya kibi qúdiretli mámleketlerdede qızıǵıw oyattı.
Angliyanıń Arqa Amerikadaǵı dáslepki koloniyasın 1585-jılı Vol`ter Ralley degen adam Roanok atawında tiykar saldı. Biraq anglichanlardıń bul jerde turaqlı ornalasıp alıwları ushın jáne 20 jılǵa jaqın urınıwı lazım boldı. 1607-jılı Jeymstaunda anglichanlardıń koloniyashılıq háreketleri nátiyje berdi hám Arqa Amerika jańa dáwirge kirip keldi.
Angliya kolonizatorlarınıń aǵımı jıl sayın artıp bardı. Amerikaǵa kirip kelip atırǵanlar arasında óz jerlerinen ayrılǵan kóplep diyxanlar, hesh qanday óneri joq mıńlap jaslar bar edi. Arqa Amerikada ornalasıp alǵan Angliya koloniyalarınıń birinshisi Jeymstaun boldı. Korol` Yakov I diń kepillik xatı menen jeńillikke iye bolǵan Virjiniya kompaniyasınıń shama menen 100 adamlıq bir toparı 1607-jılı Chesapik tárepke jol aldı, bir qatar sátsizliklerden soń, 1610-jılı Xenriko (házirgi Richmond) qalası tiklendi. 1612-jılı Jon Rol`f tárepinen Vest-Indiyadan keltirilgen temekiniń jergilikli ósimlikler menen shatıstırılıwı nátiyjesinde alınǵan jańa temeki sortı, Virjiniyanıń tiykarǵa dáramat deregine tiykar saldı.
1620-jılı ózleriniń ekonomikalıq awhalınan hám diniy kemsitiliwinen narazı bolǵan Leydenli puritanlardan bir toparı Virjiniya kompaniyasınan jer patentin aldı hám 101 (ata-piligrim) puritannan ibarat topar «Meyflauer» kemesinde Virjiniyaǵa keldi. Ózlerine isengen puritanlar, ózleri tańlaǵan basshılar islep shıqqan «ádalatlı hám bárshege teń nızamlar»ǵa ámel etiwge rásmiy ant etip aldı. Bul kelisiw «Meyflauer antlasıwı» atı menen belgili.
Dekabr` ayında «Meyflauer» kemesi Plimut portına kirip keldi. Keyinshelik bul jerde Jańa Plimut qalası qurıldı hám Jańa Angliya koloniyalarına tiykar salındı. Kóship keliwshiler jaǵalıqqa túsirilgen kún-«Ata piligrimler kúni» hár jılı AQShta bayram sıpatında belgilenedi.
1630-jılı, korol Karl I diń koloniya tiklew kepilligine súyengen anglichanlardiń jańa tolqını Massachusetske jetip keledi. Kóship keliwshilerdiń kópshiligi puritanlar bolıp, olardıń diniy isenimleri Angliyada barǵan sayın kóbirek quwdalaw astına alındı. Koloniyalar payda etken aymaqlarda hindu qáwimleriniń tiykarǵı eki toparı, irokezler hám algonikinler jasar edi. Olardıń ulıwma sanı eki júz mıń adam bolǵan dep shamalanadı. 1570-jılı Arqa aymaqlardaǵı irokezler óz dáwiri ushın eń demokratiyalıq mámleket- NO-DE-NO-SAU-NEE, yaǵnıy Irokezler Ligasın shólkemlestiriw maqsetinde bes qáwim birlesedi.
1600-1700-jıllar dawamında Liga qúdiretli kúsh bolǵan. Liga Angliya menen teri boyınsha sawda islerin alıp barıp, Amerikaǵa iyelik etiw ushın 1754-1763-jıllar dawamında háwij alǵan urısta Franciyaǵa qarsı Ullı Britaniyaǵa awqamlas bolǵan. Irokezler Ligası Amerika revolyuciyasına shekem óz kúshin saqlap turdı.
XVII-ásir ortalarında júz bergen revolyuciya metropoliyanıń Amerikadaǵı monopoliyalarına itibarı páseydi, bul jaǵday 1643-jılı Massachusets, Plimut, Konnektikut hám N`yu-Xeven koloniyaları Jańa Liniya Konfederaciyasın dúziwleri ushın imkaniyat tuwdırdı. Bul- evropalı koloniyashılardıń aymaqlıq awqam dúziw boyınsha dáslepki háreketleri edi.
1660-jılı korol Karl II niń taxtqa qayta tikleniwi menen Angliya jáne bir márte Arqa Amerikanı óziniń dıqqat orayına aldı. Qısqa múddet ishinde Karolinaǵa kóship kelgen evropalılardıń dáslepki qalaları tiklendi hám gollandiyalılar N`yu-Niderlandtan qısıp shıǵarıldı. N`yu- York, N`yu-Jersi, Delaver hám Pensil`vaniyada jeke múlkshilikke tiykarlanǵan jańa koloniyalar iyelendi. 1732-jılı, Jorjiniyanıń kóship keliwshiler tárepinen ózlestiriliwi menen 13-koloniyanıń aqırǵısı iyelendi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
