‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

F e’l asosidan ifodalangan harakatning ro‘y berish yoki
f
bermasligini bildirgan shakllarga bo‘Iishli-bo‘lishsizlik shakllari,
shunday shakllar sistemasiga bo‘lishli-bo‘lishsizlik kategoriyasi
deyiladi.
378

---

Bo'Iishsizlik m a’nosi maxsus shakllarga ega. Bo‘lishlilik m a’nosi esa, 
aksincha, bunday shakllarga ega emas.
M asalan, 
keldi
— 
bo ‘lishli; kelgan emas, kelgan (i) yo ‘q — bo ‘lishsiz-
Boiishsiz fe’llarning shaxs-son qo'shim chalari bilan o ‘zgarishi o ‘ziga 
xos xususiyatga ega. Bo'lishsizlik m a’nosi 
emas
yordam ida ifodalanganda 
shaxs-son qo'shim chasi undan so‘ng, 
y o ‘q
yordam ida ifodalanganda esa 
oldin qo‘llaniladi. Qiyoslang:
Ayrim shevalarda shaxs-son qo'shimchalari 
yo ‘q
dan so‘ng qo‘shiladi. 
Masalan, 
borganim y o ‘q
o ‘rniga 
borgan yo'qm an, borganing y o ‘q
o ‘rniga 
borgan yo ‘qsan.
Bo‘lishsizlikning yuqoridagi uchta shakli 
{-т а, emas, y o ‘q)
o ‘rtasida 
ham m a’lum m a’no farqlanishi bor. Sifatdoshning 
-gan
shakli uch xil 
b o ‘lishsizlik shakliga ega: 
I. Borganim y o ‘q
— fe ’ldan anglashilgan 
harakatning oddiy inkori («borish kerak edi, lekin bormadi») m a’nosini 
bildirmoqda. 2. 
Borgan emasman —
um um an borilmaganlikni ifoda- 
lam oqda. 3. 
Borm aganm an
— q a t’iy inkorni anglatm oqda.
Kelib ketdi, yozib qo'ydi
singari yetakchi va ko‘makchi fe’l qolipi- 
dagi fe’llarda bo‘lishsizlik qo‘shimchalari ikki qismning bittasiga (yo 
yetakchi qismga, yo ko'malcchi qismga) yoki har ikki qismga qo'shilib 
kelib, turli m a’nolarni ifodalaydi.
1. F e ’lning yetakchi qismi bo‘lishsiz shaklni oladi: