‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V



Download 5,98 Mb.
Pdf ko'rish
bet20/102
Sana14.09.2021
Hajmi5,98 Mb.
#174227
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   102
Bog'liq
psix

Tarbiya  bu  bir  maqsadga  qaratilgan  ijtimoiy  jarayon  bo ‘lib,  u 
to ‘rtga  b o ‘linadi.
1.  Taibiyalash  o ‘qitish  jaray o n id a  o lib  boriladi  va  uning  b a rc h a
shakl va usullari taibiyaning m azm unini yoritishga harakat qiladi, bunga
S.L.  Rubinshteyning  ,,0 ‘qitish  orqali  b iz   tarbiyalaym iz,  tarbiyalash 
orqali  o ‘qitam iz  fikrlarini  misol  qilishim iz  m u m k in “degan.  U sh b u n i


m azm uníni  tahlil  qiladigan  bo'lsak  tarbiya  o ‘qitishning  mazmuniga 
kiradi.
2.  Taibiya m a’lum  bir muassasa tashkilotlarida olib boriladi, masalan 
har-xil  to ‘garaklarda,  ja m o a t  ishlarida,  turli  yo ‘nalishlarda  m ehnat 
qilish  oqibatida.  Bu jo y d a   tarbiyaning  m azm un  —  m ohiyatini  ochib 
berishga barcha shakl va  usullar xizmat qiladi.
3.Tarbiya t a ’lim jara y o n id a n  tashqarida am alga oshiriladi, oilada, 
m ehnat jam oasida, gu ruhda, jam o at muassasalarida, bu joylarda ta ’lim 
olib borilishi  m um kin,  lek in  reja asosida emas.
4.Tarbiya  boshqa  m uassasalarda  olib  boriladi,  m asalan:  klublar, 
m adaniyat  uylarida,  h a r  xil  to ‘garaklarda,  b u   erda  ta ’lim  epizodik 
xarakterga ega bo ‘Iadi.
T asaw ur qiling: ilm li,  k atta ixtirolarga qurbi etadigan, qonunlarni 
yaxshi  o ‘zlashtirgan  m utaxassis  m a’naviyatsiz,  tarbiyasiz,  ahloqsiz 
b o ‘lsa n im a b o ‘lishi m um kin? U  o4z manfaatini o ‘ylaydi, Vatan uchun 
b iro r narsa qurbon qila olm aydi, chunki u xudbin.  U nda m ehr-oqibat, 
fidoyilik,  vatanparvarlik,  m illiy  g ‘urur  yo‘q.  U  m uhtojlarga  yordam 
berm aydi, chunki un d a tarbiya shakllanmagan.
X ulq-atvor  va  od atn i  shakllantirish,  m a ’lum ki,  odam   ongining 
yuksak belgilaridan  biri  —  uning o ‘zini anglashidir.  Odam ning  o‘zini 
anglashi,  o ‘z  navbatida,  shaxsning  muhim  belgisi  hisoblanadi.  Odam 
o ‘z  tevarak-atrofídagi  o lam n i  biluvchi  va  shu  olam ga  ta ’sir  etuvchi 
sub’ektdir. Odamning idrok etadigan, tasaw ur qiladigan narsalari uning 
uchu n   o b ’ektdir.  Ana shu  nuqtai-nazardart olganda,  odam ning o ‘zini 
anglashi sub’ektiv ravishda o ‘zini  „m en “ deb his qilishida ifodalanadi.
O dam  ijtimoiy zot b o ‘lganligidan unga o ‘zligini anglash qobiliyati 
xosdir.  Faqat  ijtim oiy  h a y o td a ,  o ‘zga  kishilar  bilan  qiladigan  har 
tu rli  m unosabatlarda  o d a m n in g   o ‘zini  anglashi,  o ‘zini  „m en“  deb 
bilishi  vujudga  keladi  va  taraq q iy  etadi.  O dam   o ‘zini  alohida  shaxs 
sifatida  kim deb bilishi,  o ‘zin in g   o‘tmishi  va kelajagini,  o ‘z huquq va 
burchini  va  nihoyat  o ‘zin ing   fazilat  ham da  kam chilíklarini  anglashi 
o ‘zini anglashiga kiradi.
Inson tabiatini  o ‘zgartiradigan,  uning  shaxsining  tarkib topishiga 
ta 's ir qiladigan  kuch  ijtim oiy  om illar  yoki  boshqacha  qilib  aytganda, 
jam iyat  ishlab  chiqarish  kuch lari  ham da  ishlab  chiqarish  m unosa- 
batlarining  o ‘sishi  va  o ‘zg arishidir.  B undan  tashq ari,  yana  inson 
shaxsining tarkib topishiga t a ’sir qiluvchi kuchli om il — inson orttirgan 
tajribalam ing tarbiya vositasi orqali bolalarga berilishidir.  Shunday qi-


lib, inson shaxsi juda murakkab psixologik kategoriya bo ‘lib, u kishining 
individual  hayoti davom ida m a’lum konkret  om illarning ta ’siri ostida 
sekin-asta tarkib topadi.  Umiy manbalarga qaraganda inson shaxsi uchta 
faktorlar  ta ’sirida  tarkib  topadi.  U lardan  birinchisi,  odam   tug‘ilib 
o ‘sadigan  tashqi  ijtim oiy m uhitning ta ’siri  b o ‘lsa,  ikkinchisi,  odam ga 
uzoq muddat davomida sistemali beriladigan ijtimoiy ta ’lim-tarbiyaning 
ta ’siridir  va  nihoyat,  uchinchisi,  odam ga  nasliy  yo‘l  bilan  beradigan 
irsiy om illarning ta ’siridir.
Insonning psixik taraqqiyotida va shaxsiy sifatlarining tarkib topishida 
tashqi,  ijtimoiy  m uhit  va  tarbiyaning  roli  haï  qiluvchi  aham iyatga 
egadir.  Lekin,  inson shaxsining tarkib topishi,  yuqorida aytib o ‘tgani- 
m izdek,  faqat  shu  ikkita  faktorga  em as,  balki  u ch inch i  b ir  faktorga 
ham  bogliqdir.  Bu faktor nasliy yo‘l bilan ayrim  anatom ik  va biologik 
xususiyatlaming ta ’siridir.  Odam ga nasliy y o ‘l bilan ayrim  anatom ik va 
biologik  xususiyatlar  beriladi.  Masalan:  tanasining  tuzilishi,  sochi  va 
k o ‘zlarining rangi,  ovozi, gapirish  uslublari,  ayrim   harakatlari tug‘m a 
ravishda berilishi mumkin. Lekin, shuni hech qachon esdan chiqarmaslik 
kerakki,  odamga  hech  vaqt  uning  psixik  xususiyatlari,  ya’ni  uning 
aqliy  to m o n lari  b ila n   b o g 'liq   b o ‘lgan  sifa tla ri  nasliy  y o i   b ila n  
berilm aydi.  N ihoyat,  nodir  hollarda  ay rim   qobiliyatlar,  m asaJan, 
musiqa,  m atem atika  qobiliyatlar  nasliy  yo ‘l  bilan  berilishi  m um kin. 
Bunday  imkoniyatlarning  amalga  oshirilishi,  ya’ni  ro ‘yobga  chiqishi 
uch u n  albatta,  m a’lum   sharoit  bo'lishi  kerak.
Hozirgi kunda xalqimiz  orasidan etishib chiqqan iste’dodli olim lar, 
m uhandis-ixtirochilar, yozuvchi va shoirlar, davlat va jam o at arboblari, 
iste’dodli artistlar, rassom lar va boshqa kishilarim izga nasliy yo‘l bilan 
berilgan barcha imkoniyatlarning ro ‘yobga chiqishi uchun h ar q an d a y  
sharoit maydonga kelganligini dalili b o ‘la oladi.
Shuning  uchun  ham ,  xalq  pedagogikasida  tarbiyaning  m ayd a- 
chuydasi, y a’ni birlam chi-ikkilam chi  sohasi  b o ‘lmaydi:  ham m a  narsa 
hisobga olinishi kerak, ayni chog‘da tarbiyaning nihoyatda nozik,  injiq, 
m urakkab tom onlari e ’tiborga olingan h o ld a,  etti o ‘lchab b ir kesishga 
am al  qilinadi.  Xarakterli  tom oni  xalq  pedagogikasining,  bugun  v a 
e rtani  o ‘yIab  ish  tutiladi,  bundan  tash q ari  tarbiyanin g  o ‘tm ish in i 
h am  unutm aslik, bugunning qadriga etishlik,  kelajakka um id asn osida 
olib  boradi.
Xalq pedagogikasining yana bir ibratli jih a ti  bor,  b u  hayot,  ta b ia t 
va jamiyatdagi  har  bir voqea  —  hodisa,  p red m e t,  k o ‘rinish,  qisqasi, 
jonli-jonsiz  neki  bor,  undan  unum li  foydalanishdir.


0 ‘m iga kelganda xalq pedagogikasida ishontirish, isbotlash, ta ’sir, 
ibrat nam unasi, tajriba natijalari, tasdiqlash h am  alohida o ‘rin tutishini 
aytib  o ‘tish  zarur.
Xalq  b iso tid ag i  eng  yaqin  tabarruk  so ‘zlar  —  duo,  olqishlar 
xalq tarbiyasiga  qaratiladi.  Xalq pedagogikasida yaxshi  so‘z,  duo,  ol- 
qishning ta ’sir k u chi, tarbiyaviy ahamiyati, inson m a’naviy ustuvorligi, 
iym on-e’tiqod butunligiga alohida aham iyat beriladi.
X alq  p e d ag o g ik asi  iqtidorli  shaxslar  yoki  ja m o a   to m o n id a n  
yaratilmagan, balki o 'sh a  iqtidorli savodli shaxslar tom onidan qog‘ozga 
tushirilib  saqlanib  qolingan,  masalan  Al-Buxoriyning  hadislarini  olib 
ko‘raylik.
Endi  savol  tu g ‘ilishi  m umkin,  xalq  pedagogikasining  bunchalik 
ta ’sir  kuchi,  aham iyati  nimada?  Yashovchanligi,  „um ri“  ning  b u n ­
chalik  uzoq  m u d d a tla r  bilan  o ‘lchanishi,  uni  hech  qanday  kuch- 
qudrat  bilan  tenglashtirib  b o ‘lmasligining  boisi  qayerda?
B irin ch id an ,  uning  hayotligi,  ta ’sirchanligi,  serqirra,  se rm a ’- 
noligida  b o ‘lsa,  ikkinchidan,  uning  bevosita  xalq  tom onidan  mavjud 
hayot jaray o n id a jo n li  a n ’analarida yaratilishi,  yashashi,  hayot,  inson 
m uam m olarini  qam rab   olishi,  tarbiyaning  eng  dolzarb  m asalalarini 
echilishi  hal  qilishga  qaratilgani,  uchinchidan,  um um insoniy  y o ‘na- 
lishga,  u m um bashariy  g‘oya  maqsadlariga  qaratilgan  b o ‘lganligidir. 
Shuning  uch u n  h a m ,  xalq  pedagogikasini  turli  to ‘fon  b o ‘ronlardan, 
ur-yiqitlardan  e s o n -o m o n  qolganlari bugungi  kungacha etib  kelgan.
H ar  q and ay   boylikning  nihoyasi  bo‘ladi,  oltin,  zar,  zarga  o ‘ra- 
lishning  um ri  qisqa,  binolar  qulashi,  nurashi,  sulolalar  kelib-ketishi, 
avlodlar  k etid a n   yangilari  kelishi  tabiiy,  am m o ,  xalq  pedagogikasi 
hayqirib  oquvchi  daryodek  uyg‘oq,  quyosh  taftidek  issiq,  oy  nuriday 
nurafshon.
Xalq pedagogikasidan foydalanishda quyidagi vazifalami nazarda 
tutish  lozim:
—  T a ’lim   m uassasalarida  bolalar  va  talabalarning  yoshiga  xos 
ravishda milliy istiqlol mafkurasini singdirishning differensial pedagogik- 
psixologik dasturini  yaratish;
—  K adrlar  tayyorlash  milliy  dasturi  asosida  o ‘quvchi-talabalar 
ongida milliy g ‘oya va milliy istiqlol mafkurasini shakllantirish ishlarini 
uzluksiz tarzd a olib  borish:1
1  Milliy  istiqlol g‘oyasi: Asosiy tushuncha va tamoyillar.  T.,  0 ‘zbekiston, 
2000.  62-  bet.


Pedagogik faoliyat bu b ir kunlik, bir soatlik yoki b ir oylik faoliyat 
em as balki  pedagogik  m ah o rat,  o ‘ziga xos  k o ‘p  vaqt  talab  qiladigan 
pedagogik jarayon hisoblanadi.  Uzluksiz ta’lim, bu hozirgi kun talabidan 
kelib  chiqib,  hozirgi  kun  u c h u n   dolzarb  m uam m o  hisoblanadi.
M a’lumki,  shaxs  odam   ishtirok  etadigan  ijtim oiy  m unosabatlar 
sistemasining  ta ’siri  ostida  va  unda  o ‘zi  bajaradigan  faoliyat  ta ’siri 
ostida tarkib  topadi.  Ijtim oiy  m uhitning,  kollektivning  shaxsga ta ’siri 
to ‘g‘risida gapirilar ekan,  ijtim oiy psixologiya ishlab  chiqayotgan  ref­
erent guruh tushunchasiga asoslanish zarur.  G ap  sh u nd aki,  ham m m a 
odam lar ham ,  hatto eng yaqin tevarak-atrofdagi o d a m la r ham  m aktab 
o ‘quvchisining  shaxsiga  ta ’sir  qilavermaydi,  k o ‘pchilikning  fikrlariga 
u  befarq  qaraydi.  H ar  bir  o d a m   uchun  b o ‘lganidek,  h a r  bir  m aktab 
0
‘quvchisi  uch un  ham   ayrim   guruhlar  (b a ’z an   b u n d a y   guruh  bir 
kishidan  tarkib  topgan  b o ‘lishi  mumkin)  mavjud  b o 'la d i,  u  shaxs 
sifatida  bu  guruhlam ing  fikrlari,  o ‘zi  uchun  n ih o y atd a  aham iyatli 
b o ‘lgan  m ulohazalari  bilan  hisoblashadi.  Oila,  sinf,  sinfdagi  ayrim 
o'quvchilar,  b a ’zi  o ‘qituvchilar,  hovlidagi  ulfatlar,  y a q in   d o 'st  va 
hokazolar  m uayyan  m aktab  o ‘quvchisi  uchun  an a  shu n d ay   referent 
gu ru h lar  b o ‘lishi  m um kin.  M aktab  o ‘quvchisining  te z -te z   uchrab 
turadigan tarbiyaviy ta ’sirlariga befarq yoki  hatto salbiy  m unosabatda 
bo‘lish hollariga ko‘pincha o ‘quvchining tarbiyachiga m a ’lum  b o ‘lmagan 
referent  guruh  pozisiyasida  turishi  sabab b o ia d i.  A .V .Petrovskiyning 
oqilona  fikriga  ko‘ra,  agar  tarbiyachi,  m aktab  o ‘quvchisi  hech   narsa 
va h ech  kim ta ’sir qila  olm aydi,  deb  d a’vo qiladigan  b o ‘lsa, b u   narsa 
o datda tarbiyachining m aktab o ‘quvchisi axloqiy pozisiyasini belgilab 
beradigan  ta ’sirli  referent  guruhlardan  m utlaqo  xabarsiz  ekanligini 
bildiradi.
Bolalik  va  m aktab  yoshida  shaxs  tarbiyaning  hal  qiluvchi  ta ’siri 
ostida tarkib topadi. Tarbiya maxsus faoliyat sifatida muayyan dastuming, 
anglab  olingan  m aqsadning  mavjudligi  bilan,  ta ’sir  k o ‘rsatishning 
maxsus ishlab chiqilgan va asoslab berilgan vositalari,  form alari ham da 
m etodlarining q o ‘llanilishi bilan tasodifiy va stixiyali ta ’sirlardan ajralib 
turadi. A.S.  M akarenko alohida ta’kidlab bunday degan ed i,  „sog‘lom 
tarbiyaviy vaziyatsiz  m ukam m al  shaxs vujudga  kelgan  yoki  aksincha, 
to ‘g ‘ri tarbiyaviy ish olib borilgan paytda buzilgan shaxs tarkib topgan 
birorta holni bilm aym an“ .
M aktab  o ‘quvchisining  m uayyan  qoidalar  va  n o rm a lam i  bilishi 
m a ’naviy xulq-atvorning z a ru r shartidir.  Biroq axloq  n orm alarin i  shu


tariqa  bilish  o ‘z -o ‘zidan  axloqiy  xulq-atvom i  tegishli  darajaga  erish- 
tirm aydi.  B u ning ustiga,  bilim lam i  m a’naviy  xulq-atvor  praktikasisiz 
0
‘zlashtirib  olish  —  m a ’naviy  bilim lar  bilan  m a ’naviy  xulq-atvor 
o ‘rtasidagi ajralishda ifodalanadigan  „axloqiy formalizm“ deb ataluvchi 
form alizm ning yuzaga kelishiga olib boradi. Shuning uchun m aktabga- 
cha tarbiya muassasasi tarbiyalanuvchisi,  maktab o ‘quvchisining hayoti 
va  faoliyatini  to ‘g ‘ri tashkil qilish,  ijodiy axloqiy,  sosial  ijtimoiy xulq- 
atvor  tajribasi  uning  shaxsini  tarkib  toptirishda  asosiy  narsa b o ‘lishi 
kerak.  0 ‘quvchida  bu  narsa  tarbiyachi  rahbarligida  hosil  b o ‘ladi.  Bu 
narsa  o ‘quvchilarda bilimlar sistemasini — tabiiy, axloqiy va g ‘oyaviy- 
siyosiy  bilim lar  sistem asini,  (bu  bilim lar  muayyan  darajada  etakchi 
roi  o ‘y nagan  paytda)  tarkib  top tirish   bilan  yuz  berishi  kerak.
Psixologlar  (aw a lo   L.I.  Bojovich  va  uning  shogirdlari)  bola  va 
m aktab  o ‘quvchisining  shaxsini  tarkib  toptirishda  uning  faoliyatini 
to ‘g‘ri  tashkil  qilish,  uning  to ‘g‘ri  xulq-atvor tajribasini  orttirishigina 
em as, balki xulq-atvorining (m a ’lum  harakatga undovchi fikrlari, his- 
tuyg‘ulari,  m aqsadlari sistem asini)  t o ‘g‘ri motivlarini tarbiyalash  ham  
hal  qiluvchi  narsa  ekanligini  k o ‘rsatib beradilar.
Psixologlam ing bergan m a’lum otlariga ko‘ra, birgina faoliyatning 
o ‘zida  (bu  faoliyatning bola uch u n  nim a sababdan yuz berishiga  ham  
qarab)  shaxsning  h a r  xil  (va  h atto   bir-biriga  qaram a-qarshi  b o lg a n ) 
sifatlari  tarkib  topishi  m um kin. 
M asalan,  biz  tarbiyalanuvchilarni 
b oshqalarni  o ch iq d an -o ch iq  va  dadil  tanqid qilishga o ‘rgatamiz.  Ana 
shunday  qilish  bilan  bolada  prinsipiallik, jasurlik,  sof dillik,  tanqidiy 
k o ‘z  b ilan   qarash  fazilatlari  tarkib  topadi  deb  hisoblaydilar.  A m m o 
biz  aytilganlarni  hisobga  olm asak,  ham isha  ham  o ‘zimiz  k o ‘zlagan 
m aqsadga  erishaverm aym iz.  C h u n k i  xulq-atvoming  ana  shu  to ‘g‘ri 
form asi  negizida  m aktab o ‘quvchisi  amal qiladigan  m otivlar yotadi. 
Bu  x u lq -atv o r shaxsan  o ‘quvchining o ‘zi  uchun qanday  m a ’noga ega 
b o ‘lishiga  qarab ,  u n d a   h a r  xil  sifatlar  tarkib  topishi  m um kin.  Agar 
o ‘quvchi  o ‘z  o ‘rto g ‘ini  prinsipial  m otivlar  asosida  tanqid  qiladigan 
b o ‘lsa,  b u  tan q id  uning o ‘rtog‘ida xarakterning prinsipiallik, q a t’iylik, 
haîollik  singari  sifatlarini  tarkib  toptirishga yordam beradi;  bordi-yu, 
o ‘z   aybini  o ‘rto g ‘ining  b o ‘yniga  q o ‘yish  istagi  bilan  tanqid  qiladigan 
bo'lsa, bu xudbinlik,  individualizm ning tarkib topishiga yordam  beradi. 
Agar shaxsiy  g ‘araz  bilan  tan qid   qilinadigan  bo‘lsa,  unda  shu  asosda 
qasoskorlik,  m akkorlik,  insofsizlik xislatlari tarkib topadi. Agar bunday 
tan q id  qilishga,  n ihoyat,  o 'q itu v ch id an  qo‘rkish va unga yoqish istagi


yoki  mag‘rurlik istagi,  prinsipiallik  sabab b o ‘lsa,  unda laganbardorlik, 
ikki  yuzlam achilik singari xislatlar  tarkib  topishi  m um kin.  B inobarin, 
to ‘g‘ri  xulq-atvor tajribasi bu  x atti-h a ra k a t  muayyan  m otivlar asosida 
amalga oshirilgan vaqtdagina k o ‘zlangan maqsadga olib keladi.  Shuning 
uch u n  xu lq -atv o m in g   to ‘g ‘ri  m o tiv larin i  tajribada  tarb iy alash   va 
m ustahkam lash  m uhim   aham iyat  kasb  etadi.  M aktab  o ‘quvchilarida 
muayyan  vaziyatlarda  tarbiyaviy  t a ’sirlar vositasida  yuzaga  keladigan 
ijobiy  m otivlar  ularning  tajrib a sid a   m u stahkam lanishi  va  b a rc h a  
boshIang‘ich  vaziyatlarga tarqalishi  kerak.  Boshqacha qilib  aytganda, 
shaxsning  h ar  bir  sifat  strukturasiga,  binoabarin,  m aktab  o ‘quvchi- 
sining  tegishli  xatti-harakatiga  ijobiy  m unosabatda  b o ‘tishiga  im kon 
beradigan  m otiv, ikkinchidan,  x atti-harak atlam in g m ustahkam langan 
usuli  kiradi.  Shunday qilib,  shaxsning  sifati  L J .  Bojovichning  iborasi 
bilan aytganda,  xatti-harakat  m otivlari  va bu  m otivlar tegishli  form a- 
larining  o ‘ziga  xos  birikm asidir.  X atti-h arak at  barqaror,  hu k m ro n  
(asosiy)  m otivlarning  sistem asini  b a ’zi  psixologlar  (L .I.  Bojovich, 
M .S.N eym ark) shaxsning yo‘nalishi d eb  ta ’riflaydilar.  M .S.  N eym ark 
m aktab o ‘quvchilarining y o 'n alish in i  tad q iq qildi va bu yo'nalishning 
uchta  asosiy  turini  —  kollektiv,  shaxsiy  va  ishchanlik  y o ‘nalishlarini 
(ishga,  faoliyat  jarayoniga  b o ‘lgan  y o ‘nalishni,  ijodiy  faoliyatga 
qiziqishni)  alohida  ajratib  k o ‘rsatdi.  Y o ‘nalishning  kollektiv,  shaxsiy 
turlari  bir xil,  to cg ‘ri  xarakteristikasiga  ega b o ‘lmasligi  kerak.  H aqiqiy 
kollektiv  y o ‘nalishidan   ta sh q a ri  „ x u d b in lik   g u ru h i“  d eb   atalg an  
yo‘nalish — boshqa kollektivlaming qiziqishlarini mutlaqo m ensim agan 
holda  faqat bitta  kollektivning,  (g u ru h ,  sinf)  qiziqishlarinigina  e ’tiro f 
etadigan  y o ‘nalish  ham   bor.  Shaxsiy  yo ‘nalish  shaxsiy  yutuqlarga 
erishishga  qaratilgan  yo‘nalish  sifatida  ham m a  vaqt  ham   kollektiv 
yo‘nalishiga qaram a-qarshi b o ‘laverm aydi.
Psixologlar tarbiyaviy ish m etodlarining psixologik asoslarini ishlab 
chiqayotganlarida,  tarbiyaning  h a r  q anday  m etodiga  abstrakt  tarzda 
qarab  va  uni  baholab  b o ‘lm a y d i,  d eg an   fikrga  asoslanadilar.  Bu 
m etodlar  qoMlanilayotganda,  b irin c h id a n ,  tarbiyalanayotgan  o ‘quv- 
chining yosh va  individual  xususiyatlarini,  ikkinchidan,  shu  o ‘quvchi 
a ’zo bo‘lgan bolalar kollektivining xususiyatlarini,  nihoyat,  tarbiyaviy 
ta ’sir ko‘rsatiladigan muayyan k o n k ret sharoitlam i hisobga olish zarur. 
S h ax sn ing   ijo b iy   y o ‘n a lis h in i  ta r k ib   to p tiris h   u c h u n ,  m a k ta b  
o ‘quvchisining barcha vaziyat  va h o latlarid a to ‘g‘ri yo‘l tutishi  uchun 
uning  nim a  qilishni  bilishi,  o ‘zi  h u rm a t  qiladigan  kishilam ing  nim a


qilayotganlarini ko‘rishi va o ‘zi h am  to ‘g‘ri xulq-atvorli b o ‘lishni mashq 
qilish  (bu  —  eng  m uhim )  zarur.
Bilim lar  —  axloqiy  ta s a w u rla r  va  tu sh un chalam ing  muayyan 
sistem asini  egallam asdan  tu rib   haqiqiy  e ’tiqodlam i  tarkib  toptirib 
b o ‘lmaydi.  0 ‘z-o‘zidan bu bilim lar axloqiy xulq-atvom i belgilamasdan 
turib, unga m uhim  ta’sir ko‘rsata olmaydi.  Psixologik tadqiqotlarda shu 
narsa  aniqlanganki,  axloqiy  tushunchalam i  o ‘zlashtirish jarayoni juda 
m urakkab  jarayon  b o ‘lib,  unga  maxsus  rahbarlik  qilishni  talab  etadi. 
0 ‘quvchilam ing  tasodifiy  h o llar,  ko'chadagilam ing  b em a’ni  ta’siri, 
kattalam ing yaramas xatti-harakatlari ta’sirida tarkib topadigan axloqiy 
tushunchalari tarbiyachilar va jam o a  tomonidan to ‘g‘ri g‘oyaviy rahbarlik 
qilinm asa,  h atto,  n o to ‘g ‘ri,  b u zu q   tushunchalarga  aylanib  qolishi 
m um kin.  Ba’zan o‘quvchi  turm ushdagi biror fakt yoki  voqeani, adabiy 
asarlardagi  mazmunni,  kinokartinalam i  o ‘zi  mustaqil  tushuna  olmay, 
noto‘g‘ri xulosalaiga kelib qoladi. Juda og‘ir sharoitlaixia o ‘quvchida xato 
fikrlaigina emas, balki m a’naviy tamoyillar va ustanovkalar ruhiga ko'ra, 
bizga yot b o ‘lgan xatolar h am   yuzaga kelishi  m umkin.
Axloqiy ongni tarkib toptirishning eng m uhim  yo‘li o ‘quvchilaming 
o ‘zlarida  to ‘g‘ri  xulq-atvom i  yuzaga  keltirish  bilan  axloqiy  tajribani 
boyitish  va  um um lashtirish  y o ‘lidir,  albatta.  0 ‘quvchilardagi  axloqiy 
bilim ning turli-tum an shakllari,  ulam ing ongi va his-tuyg‘ulariga jonli, 
yorqin  otashin  so‘zning  (jam oalard a  uyushtiriladigan  etik  suhbatlar, 
m a ’ruzalar,  m unozaralar)  t a ’siri  bu  ishni  ancha  to'ldirishi  mumkin.
Aktiv  ta ’sir  ko‘rsatishning  ajoyib  ustasi  b o lg a n   A.S.M akarenko 
h am   axloqiy  (etik)  su h batlam in g   chinakam   tarafdori  edi.  U ning  o ‘zi 
nazariy  axloqiy  turdagi  su h b atlam in g   konspektini  yozar,  ularda  eng 
yaxshi  bunday  axloqiy  nazariyaning  katta  sam aralarini  ko‘rar edi.
Bu  borada  muayyan  tam o y illar  ishlab  chiqilgan  b o ‘lib,  axloqqa 
d o ir suhbatlar o ‘sha  tam oyillar asosida tuzilishi  kerak.  Bu  tamoyillar 
quyidagilar:
1. Axloqqa doir suhbatlar m azm unijihatidan tegishli yoshdagilaiga 
tushunarli bolishi lozim.  M av h u m  va abstrakt tushunchalar, murakkab 
m ulohazalar  bilan  toliqtirib  q o ‘yishga  yo‘l  q o ‘yib  b o ‘lmaydi.
2.  O datda,  suhbat  o ‘tkaziladigan  kollektivni,  uning  yo‘nalishini, 
kollektiv  a ’zolarining  o ‘zaro   m unosabatlarini,  o ‘qituvchiga,  o ‘qish 
va boshqalarga m unosabatini  yaxshi bilish  zarur.
3.  Bunday suhbatlami  nih o y atda tez-tez o ‘tkazib turm aslik darkor. 
A gar  su h b a tla r  konkret  s a b a b la r  bilan,  m am lak at  yoki  kollektiv 
hayotidagi biror voqeaga to ‘g ‘irlab o ‘tkazilsa, ju d a yaxshi natija beradi.
48


4.  S uhbatni  yorqin,  yaxshilab  tan lab   olingan  konkret  m isollarni, 
hayotiy voqealar yoki adabiy asarlardagi faktlam i ham da kuzatish lam i 
tahlil qilishdan boshlab, um um lashtirish va xulosalar chiqarish asosida 
o ‘tish  tavsiya  etiladi.
5.  Emosional taizda keltirilgan, yorqin va ta ’sirchan obrazga oqilo na 
tayanish (nafis san’atdan, adabiyot asarlaridan foydalanish.  K inofllm lar 
yoki  teatr  asarlariga jam oa  b o ‘lib  borish  yohud  ulam i  jam o a  b o ‘lib 
eslash)  zarur.
6.  0 ‘quvchilam ing  ongiga  singdiriladigan  qoidalam ing  yaxshilab 
asoslab berilishi, isbotlangan bo‘lishi m uhim  ahamiyatga ega.  Bu h a m m a  
narsani tushunib olishga va buning o qibatida dalil qabul qilishga,  u n in g  
asoslanganligiga ishonch hosil qilishga, oqilona isbotlarga rozi b o ‘lishga 
qodir  b o ‘lgan  o ‘sm irlar  va  katta  yoshdagi  o ‘quvchilar  bilan  s u h b a t 
o ‘tkazish  paytida ju d a  muhimdir.  B oshqa tom o nd an,  bu  y oshd a  s o ‘z 
ta’sirining  samaradorligi  pasayib  ketishi  m um kin,  chunki  o ‘q u v c h id a  
rivojlanib boradigan tanqidiy tendensiyalar k o ‘pincha uni k a tta la m in g  
dalillariga ehtiyotkorlik bilan, ishonm asdan va noto‘g‘ri tushunib q ab u l 
etishga,  ularning  dalillarini  rad  qilishga,  b iro r  qoida  bilan  k e lis h - 
maslikka, kattalam ing iltimoslari va talablariga qarshi chiqishga m ajb u r 
etishi  m um kin.  Boshqa  narsani  h am   nazarda  tutish  kerak:  o ‘q u v c h i 
ko‘p in ch a  kattalam ing  o‘ziga  aqlli  kishi  deb  m urojaat  qilish larid an , 
uning  k o ‘p  narsani tushunishiga ishonishlaridan  mag‘rurlanib  y u rad i. 
U n d a b u   ishonchni  oqlash,  ana shunday  m unosabatga m unosib  kishi 
b o ‘lish  istagi  yuzaga  keladi.
7.  0 ‘quvchilarda  maksimal  faollik,  jo n li  ravishda  fikr  a lm a sh ish  
istagini  uyg‘otish,  ularning  fikrini  avj  oldirish  va  o ‘zlarini  ax lo q   m a - 
salalari ustida o ‘ylab ko‘rishga m ajbur qilish zarur. 0 ‘quvchilarga ta y y o r 
haqiqatni z o ‘rlab qabul qildirish yaram aydi,  axloq norm alari h a q id a g i 
xulosalarni  ularning  faol  ishtirokida  (am m o   o ‘qituvchining  ra h b a r- 
ligida) chiqarish kerak.  Buning uchun suhbat jarayonida m u h o k am a g a  
q o ‘yilishi kerak b o ‘lgan masalalami o ld in dan tayyorlab q o ‘yish tav siy a 
etiladi.
8.  0 ‘quvchilarda  chuqur  va  ta ’sirch an   emosiyalarni  uyg‘o tis h g a  
intilish lozim.  Bunda o‘qituvchi suhbatni befarq va shavq-zavqsiz e m a s, 
balki  em osional  tarzda jonli  qilib  o ‘tkazganidagina  erishish  m u m k in . 
0 ‘qituvchi o ‘zining ehtirosli e ’tiqodi o ‘sm irlarga yuqishini u n u tm a slig i 
darkor.  0 ‘sm irlam ing o'zlari his etadigan tuyg‘ulam i taxm inan q u y id ag i 
form ada anglab  olishlariga erishish ju d a   m uhim dir:  „N im a u c h u n   b u
49


hodisa m enda shunchalik g ‘azab va nafrat uyg‘otadi?“ ,  „N im a uchun 
m e n  bu  xatti-harakatlardan  shunchalik hayratlandim ?“
T arbiyachilam ing  shaxsiy  nam unasi  o ‘quvchi  shaxsini  tarkib 
toptirishda m uhim  aham iyatga ega.  Kichik m aktab yoshidagi o ‘quvchi 
k o ‘pincha  o ‘qituvchiga  taqlid  qilib,  unga  o ‘xshashga  harakat  qiladi, 
lekin  birinchidan,  buni  k o 'p in ch a   tushunib  etm asdan  qiladi,  ikkin- 
ch id an   o ‘qituvchining  tashqi  ko‘rinishi  va  qiliqlariga  taqlid  qiladi, 
chunki u hali shaxsning nam oyon bo‘lishini tahlil qilishga va shaxsning 
barqarorxislatlarini anglab etishgaqodirem as.  0 ‘sm ir va katta maktab 
yoshidagi o ‘quvchi ko‘pchilik hollarda nam unaga ongli  ravishda taqlid 
qiladilar.  0 ‘smir  o ‘zini  katta  deb  hisoblay  boshlagandan  e ’tiboran 
kattalam ing xatti-harakatlari va ishlariga taqlid qilishga intiladi. Shuning 
u c h u n   unda tevarak-atrofdagi  kishilam ing,  ayniqsa,  o'ziga eng yaqin 
v a o ‘zi uchun eng ob ro‘li kishilam ing xatti-harakatiga qiziqish ham da 
e ’tibor berish yuzaga keladi. 0 ‘qituvchi qanchalik obro ‘li b o ‘lsa, uning 
e ’tiqodi,  bilimlari,  fikrlari,  didi  o ‘quvchilarga  shunchalik  ko ‘p  ta ’sir 
qiladigan bo‘ladi.  0 ‘sm ir kattalam ing biror xislatlariga taqlid qilayotib, 
k o ‘pincha  bu  xislatlam i  shunchalik  ilib  olish  bilan  birga,  ulam ing 
salbiy xislatlari va xatti-harakatlarini  ham  o ‘ziga singdirib oladi.  Agar 
o ‘qituvchi  muayyan  m aqsadni  k o ‘zlaydigan  va  prinsipial  m atonatli, 
o ‘z   burchini  qat’iyat  bilan  bajaradigan  bo ‘lsa,  xuddi  shu  narsalam i 
o ‘z  tarbiyalanuvchilaridan ham  talab qilish unga oson bo'ladi. Aksincha, 
o ‘qituvchining  tajangligi,  q o 4polligi,  o‘zini  qoMga  o la   olm asligi, 
m anm anligi  o ‘quvchilarga  salbiy  ta ’sir  ko‘rsatadi.
0 ‘quvchilar  va  o ta -o n a la r  b a ’zan  tarbiyaviy  ishlarda  o'zlarining 
shaxsan nam una ko‘rsatishlarining ta ’siriga etarlicha baho bermaydilar. 
X olbuki,  ulaming  qilayotgan 
ishlari,  o ‘zlarining  qanday  tutishlari 
u lam in g   aytgan  gaplariga,  o ‘rgatgan  narsalariga  qaraganda  kam roq 
e m a s, balki ko‘prok aham iyatga ega b o ‘ladi.
T o ‘g‘ri  xatti-harakatlarda  am aliy  tajribani  uyushtirish,  yuqorida 
t a ’kidlab  o ‘tilganidek,  shaxsni  tarbiyalashda  m uhim ,  asosiy  omildir. 
Tarbiyachi o‘quchilarda xatti-harakatlaming shunday form a va usullarini 
tarkib toptirmog‘i kerakki, bu  forma va usullarda taibiyaning hal qiluvchi 
t a ’siri ostida yuzaga keladigan o ‘quvchi e ’tiqodlari am alga oshsin. Xatti- 
harakatlam ing aytib o ‘ti!gan formalari motivlarni, o ‘quvchining ehtiyoj 
v a   m unosabatlarini  „m oddiylashtirish“  ifodasi,  vositasi,  formasiga 
aylanib qolgandagina barq aro r om ilga aylanib m ustahkam lanadi. A.S. 
M akaren k o  xuddi  ana shu  m a ’noda  „xulq-atvor gim nastikasi“  to ‘g‘ri


x atti-harakatlarni  m ashq  qilishni  u y u sh tirish   zarurligi  to ‘g‘risida 
gapirgan  edi.
0 ‘smirlik yoshidan boshlab, tarbiyaning yangi om ili — o ‘z -o ‘zini 
tarbiyalash vujudga keladi.  0 ‘quvchilar o ‘zlaridan ijtimoiy aham iyatga 
ega  bo‘lgan  shaxs  xislatlarini  tarkib  toptirish  sohasida  xulq-atvordagi 
kamchiliklarga salbiy xislat va sifatlarga b arh am  berish sohasida ongli 
ravishda  m untazam   ishlay  boshlaydilar.  O dam   yuksak  darajada  o ‘z- 
o ‘zini  id o ra  q ilu v c h i,  o ‘z - o ‘zini  k am o l  to p tiru v c h i  b ird a n -b ir 
sistemadir,  —  degan  edi  I.P.  Pavlov.
O kqituvchi,  tarbiyachi  o ‘quvchilam ing  o ‘z - o ‘zidan tarbiyalashiga 
rahbarlik qilishda 4  ta vazifani  ko‘zda tutishi  kerak:  Birinchi vazifa — 
o ‘quvchining o 'zid a shaxsning  ijobiy xislatlarini  taraqqiy ettirishga va 
o ‘z xulq-atvoridagi yom on tom onlardan xalos b o ‘lishga intilish istagini 
uyg'otish.  Ikkinchi  vazifa  —  o ‘quvchiga  o ‘z  shaxsiga  tanqidiy  m uno - 
sabatda  b o ‘lishda,  o ‘z  xulq-atvoridagi  xususiyatlam i  diqqat  bilan  va 
odilona  tushunib  olishida,  o ‘z  kam chiliklarini  yaqqol  ko‘rishda,  o ‘z 
nuqsonlarini  fahm lab  olishda  yordam lashish  vazifasi  kelib  chiqadi. 

Download 5,98 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   102




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish