‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V

2 .6 .  Bilimlami  o ‘zlashtirish  jarayoni  va  uning 
psixologik  komponentlari
T a’lim jarayonining natijasi o ‘zlashtirish,  ichki va tashqi faoliyatni 
maqsadga  muvofiq  ravishda  o ‘zgartirishdir.  T a ’lim ,  b ir  o d am n in g  
boshqasiga bilim va ko'nikm alar berishdir.  Bilim , ko ‘nikm a va m alaka- 
lar  ta ’lim  jarayonining  natijasidir.  B ilim larni  o ‘zlashtirish  jaray on i 
muammosi P.Ya.Galperin va N .F. Talizina to m o nid an o ‘iganilgan. U lar 
aqliy xatti-harakatlarni bosqichm a-bosqich shakllantirish nazariyasini

---

ishlab  chiqqanlar.  M ualliflar  aqliy  xatti-harakatlarni  moddiy  holda 
tashqi nutq yordam ida ham da aqliy shaklda,  fikrda namoyon b o ‘lishini 
izohlab  berdilar.  Aqliy  xatti-harakatlam ing  birinchi  bosqichi  rasm , 
sxema, diagram m a va shartli belgilar tarzida o ‘z ifodasini topadi. Aqliy 
xatti-harakatlam ing  ikkinchi  bosqichi  k o ‘rgazm alardan  oigan  tasav- 
vurlari  to ‘g ‘risida  o ‘quvchilarning  ovoz  chiqarib,  fikr  yuritishidan 
iboratdir.  U ch in ch i bosqich  esa,  sub’ekt  ongida tasavvur,  tushuncha, 
q onuniyat,  xossa,  xususiyat,  operasiya,  usul  tariqasida  nam oyon 
b o ‘Iadi.
M a’lum ki,  o ‘quvchilarga  taklif  etiladigan  axborotlar  aql  bovar 
qilmaydigan  d arajada  tezlik  bilan  ko‘payib  borm oqda.  Shuningdek, 
ulam ing ju d a   tez   eskirib  qolib,  yangilashni  taqozo  etishi  ham   o ‘z- 
o ‘zidan  m a ’lum   b o ‘lm oqda.
T o ‘rtinchi b o sq ich da bajarilgan x atti-harakatlar ichki rejada ovoz 
chiqarilmay  bajariladi.
Beshinchi b osqichda esa faoliyatni fikran bajarishga o ‘tiladi.
Bundan ravshan ko ‘rinib turibdiki,  m aterialni asosan yodlab olish 
va xotirada saqlab qolishga asoslanadigan ta’lim hoziigi talabiaiga qisman 
javob bermoqda.  0 ‘quvchilarga hamisha yangilanib turadigan axborotni 
mustaqil  ravishda  o ‘zlashtirib borishga  va  o ‘qishni  bitirib  ketganidan 
keyin,  kishiga  ja d a l  s u r ’a tla r  bilan  o ‘sib  borayotgan  fan-texnika 
tara q q iy o tid a n   o r q a d a   q o lib   k etm aslik   im k o n iy atin i  beradig an 
qobiliyatlar taraqqiyotini beruvchi tafakkur sifatlarini tarkib toptirishi 
m uam m osi  b irin c h i  o ‘ringa  chiqib  b o rm o q d a.  T a ’lim   jarayonida 
o'zlashtirishning  m uvaffaqiyati  quyidagilarga  bog ‘liq:
1. T a’lim  m azm uniga.
2.  0 ‘quv rejalari,  dasturlari, dasrliklar va o ‘quv q o ‘llanmalarining 
mavjudligiga;
3. T a’lim m etodikalarini takomillashganligi;
4.  0 ‘qituvchi m ahoratiga;
5. 0 ‘quvchining individual psixologik xususiyatlari.
Tadqiqotlar  shu n i  k o ‘rsatadiki,  turli  individual  tipologik  xusu-
siyatlarga  ega  o ‘quvchilar  uch u n   ta’lim ning  yagona  qulay,  optim al 
sharoitlarini  yaratish  m um kin   emas.  A m m o  o ‘zlashtirishning  sama- 
radorligini oshirishda m uam m oli, noan’anaviy ta ’lim usullarini qo‘Ilash 
m uhim  ahamiyatga egadir.
T a’lim  oluvchilam ing  ta ’lim  faoliyatiga  k o ‘ra,  ta ’limning  quyi- 
dagicha  metodlarí  ajratiladi:

---

1.  Tushuntiruv-ko‘rsatm alilik  m etodi  —  b u   m e to d   reproduktiv 
m eto d  b o ‘lib,  unda  faoliyat  o ‘qituvchi  to m o n id a n   olib  boriladi. 
0 ‘quvchilar  ta ’lim jarayonida  bilim   oladilar,  tanishadilar.  Bu  metod 
ju d a   keng  tarqalgan  m etodlardan  bin   b o ‘lib,  uni  takom illashtirilgan 
usullari  mavjud,  bu  program m alashtirilgan  ta ’lim dir.
2.  Reproduktiv  m etodda o ‘quvchi  faoliyat ko ‘rsatib,  unda o ‘quv- 
chiga berilayotgan bilimni qayta xotirada tiklab, olingan bilim ni nusxa 
sifatida qabul  qiladi.
3.  M uammoli ta’lim m etodi  — o ‘qituvchi to m o n id an  tashkil etilib, 
u  produktiv xarakterga egadir.  U shbu  m etod orqali  o ‘quvchi bilim  va 
m alak alarin i  sh ak llan tirad i.  U sh b u   m e to d n in g   tako m illash tirish  
yo‘llaridan  b in   ishchan  o ‘yin lam i  tashkil  etishdan  iboratdir.
4.  Qism an  izlanish  m eto di.  0 ‘qituvchi  nazorati  ostida  tashkil 
etiladigan  m etod  b o ‘lib,  u  produktiv  xarakterga  ega,  bunda  o ‘quvchi 
ijod  qiladi.
5.  Tadqiqot  m etodi.  0 ‘qituvchi  ilm yordam isiz  tashkil  etiladigan 
ta ’lim  m etodi  b o ‘lib,  u  o ‘quvchining  mustaqil  izlanishi,  fikrlashi  va 
bilim lar  transformasiyasini  talab   etadi.
T a ’lim  jarayoni  tashkil  etishning  o ‘ziga  xos  m etodlaridan  biri 
ish c h a n   o ‘yinlardir.  I s h c h a n   o ‘y in la r  m u n o sa b a tla r  sistem asini 
modellashtirish, faoliyat xarakteristikasini tashkil etishga yordam  beradi.
„K adrlar  tayyorlash  m illiy  dasturi“ da  ta ’lim   jarayoniga  yangi 
pedagogik texnologiyalami kiritish ta’kidlanadi.  Pedagogik texnologiya — 
bu  ta ’lim  jarayoniga  sistem ali  yondashuv  b o ‘lib,  u n d a   ta ’lim  jara- 
yonining tashkil etishda texnika va inson imkoniyatlari hisobga olinadi 
va ulam ing o ‘zaro m unosabati ta ’limning optimal form alari yaratilishiga 
zam in  b o ‘ladi.
Pedagogik  texnologiyalam i  quyidagi  tarkibiy  qismlarga  b o ‘lish 
mumkin;
—  T a ’lim -tarbiya  ishtirokchilari  shaxsiga  q o ‘yiladigan  ijtimoiy 
talablar;
—  Ham korlik  faoliyati  a ’zolarining  kasbiy  tayyorgarligi;
—  T a’lim  jaray o nin in g  m aqsadi,  m azm uni,  m ohiyati,  amalga 
oshirish  vositalari;
—  T a’lim jarayonini  differensiasiyalashtirish;
—  Ijodiylik.
0 ‘quvchini  m ustaqil  t a ’lim   olishga  o ‘z -o ‘zini  rivojlantirishga 
tayyorlash  bugungi  kun  o ‘q u v   m askanlarining  asosiy  vazifasidir.

---

M ustaqil  ta ’lim   m asalaning  q o ‘yilishi,  echish,  o ‘z -o ‘zini  nazorat  va 
baholashning  yo ‘llarini  o ‘quvchi  tom onidan  tanlanishi  va  bajarilishi 
bilan  xarakterlanadi.
0 ‘quvchilarda  m antiqiy  tafakkum i  rivojlantirish  uchun  fikrlash 
xususiyatlarini shakllantirish zarur.  Fikrlash operasiyalari asosida dars 
jarayoni faollashtiriladi.  Bu o ‘qituvchining:  „N im a uchun?“ ,  „Q anday 
m aq sad d a?“ ,  „Sabablari  qand ay ?“ ,  „N atija  nim a  uchu n  shunday 
b o ‘ldi?“  singari  savollam ing  m uhokam asi  orqali  amalga  oshirilishi 
m um kin.  0 ‘qituvchilarni  evristik,  m uam m oli  vaziyatlarga  tortish, 
tanqid,  g u m o n   holatlarini  m uhokam a  qilish,  ulardagi  m uam m olam i 
m ustaqil  h o ld a  topish  va  ulam i  echish  uchun  o ‘z  loyihalarini  tuzish 
va  him o y a  qilish  o ‘quvchilar  tafakkurining  m a’nodor  va  unum dor 
b o ‘lishiga xizm at qiladi.
D em okratik jam iyatda bolalar, um um an harbir inson erkin fikrlay- 
digan  etib   tarbiyalanadi.  Agar  bolalar  erkin  fikrlashni  o ‘rganm asa, 
berilgan  t a ’lim   sam arasi  past  b o ‘lishi  muqarrar.  Albatta,  bilim   kerak, 
am m o,  bilim   o ‘z  y o ‘liga.  M ustaqil  fikrlash  ham   katta boylik.
H ozirgi  z a m o n   o kquv  m uassasalarining  vazifasi  yosh  avlodni 
m ustaqil  fikrlashga  o ‘rgatishdir.  A lbatta,  fikrlashda  ham   individual 
farqlar  m avjud.  Fikrlashni  bilish  —  bu  insonning  aqlidir.
A qlning  quyidagi  sifatlarini  ajratish  mumkin:
M azm un do rlik  (boyligi,  chuqurligi,  hukmga boyligi).
F ikrlashning  kengligi  (keng  va  tor)  va  chuqurligi,  nazariya  va 
am aliyotning  uzviyligiga  bog‘liqdir.  Amaliyot,  hukmning  to ‘g‘riligi 
m ezonidir.
F ikrlashning mustaqilligi - um um iy tajribani qo‘llay olish, shaxsiy 
fikrga ega b o 'lish i,  tajribaga m unosabat bildirish.
4. A qlning tashabbuskorligi.
5.  A qlning  egiluvchanligi,  vazifani  standart  echishdan  qochish.
6. A qlning tanqidiyligi, o ‘z ishini aniq baholay olish, uni o ‘lchash.
7. A qlning mahsuldorligi.
8.  F ik m in g  ketm a-ketligi.
9. T afakk um ing  tezligi.
Aql haqida ayrim  olim lar va arboblaming fikrlari keltirilgan.  ,,Ulug‘ 
aql  egalari  o ‘z  oldilariga  m aqsad  q o ‘yadilar,  qolgan  o d am lar  o ‘z 
istaklari  o rtid a n   ergashadilar“  (Vashington  Irving).
„A ql  —  bu   yaxshi  tashkil  etilgan  bilim lar  tizim id ir“  (K .D . 
Ushinskiy).

---

Y uqorida aytib o ‘tilgan b a rc h a  sifatlar yosh o ‘zgargan sari o ‘zgarib 
boradi.  Ijodiy ishda fikrlashning mustaqilligi va tanqidiyligi zarur b o lib , 
u  aqliy  faoliyatning  produktivligini  ta ’minîaydi.
2.7.  T a ’Iim  olayotgan  shaxsga  psixologik-pedagogik  t a ’sir  etish
Pedagogik faoliyatdapedagoglarning  psixologik-pedagogik bilim - 
iari  deyilganda,  asosan,  o ‘quv  jarayonida  ham da  xizm at  faoliyatida 
o ‘zining maxsus sohasiga xos b o'lg an  psixologik va pedagogik bilim lam i 
egallashi  ko‘zda tutiladi.  Shu bilan birgalikda pedagog shaxs va jam oa 
psixologiyasiga oid bilim lam i  qay darajada egallaganligi,  shuningdek, 
shaxs  psixologiyasini  o ‘rganishning  m etodlarini  m uk am m al  bilishlari 
zarur.
M uom ala  madaniyati  pedagogni  talabalar bilan  m u lo q o t  o ‘m a- 
tishida  etnik  qoidalarga rioya qilishini  talab etadi  va  pedagogik  aloqa 
o ‘m atish  uchu n   imkoniyat  yaratib  beradi.
Pedagogik  aloqa  esa  o ‘z  navbatida  pedagogning  talab alar  bilan 
bevosita