‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V



Download 5,98 Mb.
Pdf ko'rish
bet24/102
Sana14.09.2021
Hajmi5,98 Mb.
#174227
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   102
Bog'liq
psix

Nutqli  ta ’sir etish  texnikasi
N utqli  ta ’sir  etish  texnikasi  deyilganda,  ichki  ishlar  organ  x o - 
dim larining fuqarolarga so‘z vositasida ta ’sir etishi tushuniladi.  B u n d a  
xodim ning  nutqi  o ‘ziga  xosligi,  aniqligi,  to ‘g ‘riligi,  ravonligi,  m a n - 
tiqiyligi  va ta ’sirchanligi  bilan  tavsiflanadi.
Nutqli  ta 'sir etish  texnikasining  elementlari:
N utqli  ta ’sir etish  texnikasining  elem entlariga quyidagilar  kiradi:
—  ovoz  vositalariga  ega  b o ‘lish,  y a’ni  talaffuz va  pauza  saq lash  
ham da  nutqning  m azm uniga e ’tib or berish;
—  ichki  yashirin  dialogik  n u tq   usuli  orqali  fikr yuritish;
—  n u tq ni  m antiqiy  tuzish  usuli;
—  nutqning  mantiqiy  m azm uniga  diqqatni  qaratish  usuli;
—  nutqning  obrazliligi;
—  nutqning  ifodali  ravishda aks ettirilishi;
—  savollar  qo'yish,  ishontirish,  asoslash  texnikasi;
— o ‘rinli hazil-m utoyiba ishlatish.
Nutqsiz  ta ’sir etish  texnikasi
—  qarash;
—  m im ika;
—  im o-ishoralar;
— shaxslam ing tan a harakatlari;
—  kom m unikativ  fazoni  dars jaray o n id a  idrok qilish  usuli;
—  pedagogik m uom ala tarzini  o ‘zgartirish usuli:
Pedagogning  pedagogik  m ad a n iy ati  bilan  bir  qatord a,  u n in g
intellektual  potensiallari  (im koniyatlari)  ham   m uhim   rol  o ‘y n ay d i. 
C hunki,  pedagogik  faoliyati  ja ra y o n id a   kom pleks  ishlam i  a m a lg a  
oshirishda  pedagogning  aqliy  q o b iliy ati  vazifaning  qay  d a ra ja d a  
bajarilishini  belgilab  beradi.
2.8.  T a ’lim -tarbiya  va  rivojlanish  o‘rtasidagi  o ‘zaro 
m unosabat  muammosi
Psixologiya fanida zamonaviy ta’limotga asoslangan holda inson shaxsi- 
ning tarkib  topishida  ta’lim  va  tarbiya  bilan  rivojlanish  o‘rtasidagi  o ‘zaro 
munosabat muammosi keng doirada m uhokam a mavzusiga aylanmoqda.


Rivojlanish deganda,  odatda hodisalaming h ar ikki turi tushuniladi 
va bu tushunchalar b ir-b iri bilan cham barchas bog ‘liqdir:  1)  miyaning 
biologik, organik etilishi,  uning anatom ik-fiziologik tuzilishi jihatidan 
etilishi;  2)  psixik  (aqliy)  rivojlanishning  m a ’lum   o ‘sish  darajalari 
sifatidagi,  o ‘ziga xos aqliy  etilish  sifatidagi  psixik  rivojlanishi.
0 ‘z -o ‘zidan m a’lum ki, aqliy rivojlanish m iya tuzilishining biologik 
echim i bilan b og'liqdir va bu xususiyat ta ’lim -tarbiya  ishlarida albatta 
hisobga olinishi lozim, chunki ta ’lim miyaning organik jihatdan etilishini 
inkor eta olmaydi.  B iroq,  m iya tuzilishining organik jihatdan etilishini 
m uhitga, ta’lim -tarbiyaga m utlaqo bog‘lanm agan holda o ‘zining qat’iy 
biologik qonunlari asosida sodir bo'ladi, deb b o ‘lmaydi.  M uhit, ta’lim- 
tarbiya va tegishli m ashq,  m iya tuzilishining organik jihatdan etilishiga 
yordam  beradi.
Bu jarayonda  ta ’lim   qanday  mavqega  ega?  T a ’lim  rivojlanishga 
nisbatan etakchi vazifani bajaradim i yoki aksincha?  Bu m uam m oning 
hal  qilinishi  ta ’lim   ja ra y o n in in g   m azm uni  va  m etodikasini,  o ‘quv 
dasturlari  va darsliklam ing  m azm unini belgilab  beradi.
Bu borada nem is psixologi V.  Shtem: ta ’lim psixik rivojlanishning 
orqasidan boradi va u n g a m oslashadi, degan fikm i olg‘a surgan edi.  Bu 
fikrga  qaram a-q arshi  ru s  psixologi  L.S.Vigotskiy  bolaning  psixik 
rivojlanishida ta ’lim  va  tarbiyaning etakchilik  roli  bor,  degan qoidani 
birinchi b o lib  ilgari  surdi  va  uni  ta ’lim rivojlanishdan oldinda boradi 
va rivojlanishni o ‘z  o rq asid an  ergashtirib oiib boradi, deb aniq ifodalab 
beradi.
Yuqorida  bayon  q ilin g an   birinchi  fikrga  m uvofiq  ta ’lim  faqat 
rivojlanish  tom on idan  erishilgan  narsalardan  foydalanadi.  Shuning 
uchun   aqliy  jih atd an   etilish  jarayoniga  aralashm aslik,  unga  xalaqit 
bermaslik, balki ta ’lim u c h u n  imkoniyat etilguncha chidam  bilan  kutib 
turish  kerak.
Shveysariyalik psixolog  J.  Piajening nazariyasi ham  ayni shu g‘oya- 
la r bilan  yo‘g‘rilgandir.
J.  Piajening fikricha, bolaning aqliy o ‘sishi o ‘zining ichki qonunlari 
asosida  rivojlana  borib,  sifat  jih atd an  o ‘ziga  xos  bir  qator  genetik 
bosqichlarni  bosib  o ‘tadi.  T a ’lim  —  bu  aqliy  etilish jarayonini  faqat 
b ir  qadar  tezlatishga  yoki  sekinlashtirishga  qobildir,  lekin  u  aqliy 
jih a td a n  etilish jarayo n iga  h ech   qanday jiddiy ta ’sir ko‘rsata olmaydi. 
D em ak,  ta ’lim  rivojlanish  qonunlariga  b o ‘ysunishi  kerak.  Masalan, 
bolada  mantiqiy  tafak k u r  etilm ay  turib,  uni  m antiqiy  fikr  yuritishga 
58


o ‘rgatish  foydasizdir.  T a’lim ning  turli  bosqichlari  bolaning  tegishli 
psixologik  im koniyatlari  pishib  etiladigan  m uayyan  yoshidan  qat’iy 
nazar,  bog‘liqligi  ana  shundan  kelib  chiqadi.
T a ’kidlash  jo iz k i,  t a ’lim   e ta k c h i  ro ln i  b a ja ra d i,  t a ’lim   va 
rivojlanish esa o‘zaro bir-biriga bog‘liqdir.  U lar alohida sodir bo ‘ladigan 
ikki jarayon bo‘lmay,  balki  bir b utun jarayondir,  T a ’limsiz to ‘la aqliy 
rivojlanish b o ‘lishi  m um kin emas.  T a’lim  rivojlanishga  turtki  b o ‘ladi, 
rivojlanishni  o ‘z  ortidan  ergashtirib boradi.  Z a ru r  sharoit  tug‘ilganda 
ta ’lim  m antiqiy  fikriash  malakasini  tarkib  toptiradi  va  tegishli  aqliy 
rivojlanish  uchun  zam in  b o la d i.  Lekin,  t a ’lim   rivojlanishga  turtki 
b o ‘lish  bilan  bir  vaqtda  o ‘zi  rivojlanishga  tay an ad i,  erishilgan  rivoj­
lanish  darajasining  xususiyatlarini,  rivojlanishning  ichki  qoidalarini, 
albatta,  inobatga oladi. T a’lim ning im koniyatlari ju d a   keng bo ‘lsa-da, 
biroq cheksiz  emas.
Yirik rus psixologi L.S. Vigotskiy ta ’lim va taraqqiyot muammosiga 
ijtim oiy-tarixiy  ja ra y o n   n u q ta i-n a z a rid a n   y o n d a s h ib ,  b ilim larn i 
o ‘zlashtirish insoniyatning tarixiy taraqqiyotida yaratilgan m adaniyatda 
ishtirok  etish  jarayonidir,  deb  ta ’kidlaydi,  U   olg‘a  surgan  psixik 
fiinksiyalar taraqqiyotining m adaniy-tarixiy  nazariyasiga ko ‘ra,  psixik 
faoliyat taraqqiyoti uning „tabiiy“ shaklini bevosita qayta qurgan holda, 
turli  alom atlar bilan  aw al  tashqi,  so‘ng  ichki  ifodalanishni  nazarda 
tutib,  „m adaniy“  shaklini  egallash  tushuniladi.
Shu  m unosabat  bilan  L.S.  Vigotskiyning  psixologiyaga  kiritgan 
„psixik taraqqiyotning eng yaqin zonasi“ tu shunchasi m uhim  aham iyat 
kasb  etadi.  Buning  asl  m ohiyati,  bolaning  m ustaqil  faoliyati  kattalar 
bilan hamkorlikda, uning rahbarligida am alga oshiriladi.  L.S. Vigotskiy 
to m o n id an   kiritilgan  „psixik  ta ra q q iy o tn in g   e n g   y aqin   z o n a si“ 
tushunchasi  „ ta ’lim  taraqqiyotdan  old inda  b o ra d i“  degan  um um iy 
qoidaning yaqqol  m azm unini  tushunish  u c h u n   im koniyat  yaratadi.
E. Tom dayk va J.  Piajening ta ’lim bilan taraqqiyotni ayni bir narsa 
deb tushuntirishiga qaram ay  L.S.  Vigotskiy:  „ B o la  taraqqiyotini h ech  
m ahal  o ‘quv  m askani  ta ’lim idan  tash q arid ag i  soya  deb  hisoblash 
m umkin emas“ - deb ta ’kidlaydi.  Bundan tashqari,  ta ’lim va taraqqiyot 
b ir-b irig a   to b e  b o ‘lm ag an   ja r a y o n la r d ir -   d e g a n   y o ‘n a lis h d a g i 
psixologlami  ham   u  qattiq  tanqid  qiladi.
P.P. Blonskiy ta’limning bola taraqqiyotidagi o ‘miga alohida ahamiyat 
beradi.  Shuning uchun u o ‘quvchilam ing  aqliy  rivojlanishi  to ‘g‘rid an- 
to ‘g‘ri o‘quv maskani dasturi m azm uniga b o g 'liq  ekanligini ta ’kidlaydi.


Uning fikricha,  ta ’lim  jarayonida bolalar m a ’lum  qoida asosida faoliyat 
qilishga odatlanadilar. T a’lim ta’siri natijasida o ‘quvchilarda o‘z-o ‘zini va 
o‘zining  aqliy  faoliyatini  nazorat  qilish  yuzaga  keladi.  Shuningdek, 
psixolog-olimlardan  V.V.  Davidov, 
P.Ya.  G alperin,  D.B.  Elkonin, 
N .A .  M e n c h in sk a y a ,  A.A.  L yublinskaya,  E .G .  G ‘oziyevlar  o ‘z 
tadqiqotlarida  ta ’lim ning taraqqiyotdagi etakchi  rolini  ta'kidlashadi.
Psixik taraqqiyotning omillari va sharoitlari aniqlab olingan taqdirda 
h am ,  psixikada  yuzaga  keladigan  o ‘zgarishIaming  m anbalari,  psixik 
rivojlanishni  harakatga  keltiruvchi  kuchlar  nim alardan  iborat,  degan 
savolning  tug‘ilishi,  tabiiydir.
B olaning  psixik  rivojlanishini  h arak atg a  keltiruvchi  k u c h la r 
m urakkab  va  turli-tum andir.  Rivojlanishning  m ohiyati  qaram a-qar- 
shiliklar  kurashidan,  ichki  ziddiyatlar,  bolaning  psixik  rivojlanishini 
bevosita harakatga keltiruvchi kuchlar, ta'lim  va tarbiya jarayonida yuzaga 
keladigan  h am d a  b a rta ra f qilinadigan  eskilik  va  yangilik  o ‘rtasidagi 
q a ra m a -q a rs h ilik la rd a n   iboratdir.  B unday  ziddiyatlarga  faoliyat 
to m on idan   yuzaga  keladigan  yangi  ehtiyojlar  bilan  ularni  qondirish 
im k o n iy atlari  o ‘rtasidag i  ziddiyatlar;  b o lan in g   o ‘sib  b o rayo tgan  
jism on iy   va  ruh iy   im koniyatlari  bilan  eski,  tarkib  topgan  o ‘zaro 
m unosabat shakllari va faoliyat turlari o ‘rtasidagi ziddiyatlar; jam iyat, 
jam o a ,  katta  o d a m la r  tom onidan  k undan-kunga  ortib  borayotgan 
ta la b la r  b ila n   psix ik  taraq q iy o tn in g   m a z k u r  darajasi  o ‘rtasidagi 
ziddiyatlar kiradi.  M asalan, kichik o ‘quv maskani yoshidagi o ‘quvchida 
m ustaqil  irodaviy  faoliyatga  nisbatan  b o ‘lgan  tayyorlik  bilan  xatti- 
harakatlarning  mavjud  vaziyatga  yoki  bevosita  ichki  kechinm alarga 
bog‘liqligi  o ‘rtasida  ziddiyat  mavjuddir.  0 ‘sm irlarda  esa  eng  kuchli 
ziddiyatlar  b ir  to m o n d a n ,  uning  o ‘ziga  o ‘zi  baho  berishi  va  o ‘z 
talablari darajasi va ikkinchi tom ondan, atrofdagilam ing unga nisbatan 
b o ig a n   m u no sab atlari  haqidagi  ichki  kechinm asi  o ‘rtasida,  sh u ­
ningdek, o ‘zining jam oadagi real mavqei to ‘g ‘risidagi ichki kechinm asi 
o ‘rtasida; katta o dam lar hayotida to ‘la huquqli a ’zo sifatida qatnashishi 
ehtiyoji  bilan  bunga  o ‘z  imkoniyatlarining  m os  kelmasligi  o ‘rtasida 
paydo b o ia d i.
K o‘rsatilgan barcha ziddiyatlar birm uncha yuqori darajadagi psixik 
faoliyatlami tarkib toptirish orqali bartaraf qilinadi. Natijada bola psixik 
rivojlanishning  y a n a d a   yuksakroq  b osqichiga  k o ‘tariladi.  Ehtiyoj 
qondiriladi  —  ziddiyat  yo‘qoladi.  Biroq,  qondirilgan  ehtiyoj  yangi 
ehtiyojni tug'diradi.  Bu ziddiyat boshqa bir ziddiyat bilan alm ashinadi, 
taraqqiyot  davom   etadi.


Rivojtanish  faqat  so f  m iq d o r  o ‘zgarishlari  ja ra y o n id a n ,  ya’ni 
qandaydir  psixik  hodisalarning,  xususiyat  va  sifatlam ing  k o ‘payishi 
yoki  kam ayishidan  iborat  b o ‘lib  qolm ay,  balki  sifat  jih a td a n   yangi 
xususiyatlam ing,  ya’ni  yangidan  hosil  qilingan  sifatlam in g   paydo 
b o ‘lishi  bilan  bogMiqdir.
Psixologlar psixik  rivojlanishning um um iy q onuniyatlari borligini 
qayd  etib  ko‘rsatm oqdalar.  Biroq  m uhit  ta ’siriga  nisbatan  bu  qo- 
n u n iy atlar  ikkilam chidir,  ch u n k i  bu  q o n u n iy a tia m in g   o ‘ziga  xos 
xususiyatlari hayot sharoitiga,  faoliyatga va tarbiyaga bogMiqdir.  M ana 
shunday um um iy qonuniyatlarga birinchi  navbatda psixik  rivojlanish­
ning notekisligi kiradi.  Buning m ohiyati shundan iboratki,  h ar qanday 
sharoitda,  hatto  ta ’lim  va  tarbiyaning  eng  qulay  sharoitlarida  ham 
shaxsning  turli  psixik  belgilari,  funksiyalari  va  xususiyatlari  rivojla­
nishning bitta darajasida to‘xtab turmaydi. Bolaning ayrim  yosh davrlarida 
psixikaning u yoki bu yo‘nalishlarida rivojlanish u c h u n  nihoyatda qulay 
sharoitlar  paydo  b o ‘ladi  va  bu  sharoitlam ing  b a ’zilari  vaqtinchalik, 
o 4tkinchi xarakterda bo‘ladi.  U yoki bu psixik xususiyatlar va sifatlaming 
rivojlanishi  uchun  eng  qulay  sharoitlar  b o ‘lgan  a n a   shunday  yosh 
davrlari 

Download 5,98 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   20   21   22   23   24   25   26   27   ...   102




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish