‘zbekist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi b. M. U m a r o V

2.5 .  Ta’lim -tarbiya  psixologiyasi.  Tarbiyaning  maqsadi, 
vazifalari  va  usullari
0 ‘zlashtirish,  t a ’lim ,  keng  m a ’no d a  o lg a n d a ,  o ‘quvchining 
uyushgan  bilish  faoliyatidir,  bu  faoliyat  idrok,  xotira,  tafakkur,  xayol 
kabi qator bilish jarayonlarini o ‘z ichiga oladi. Ijodiy o ‘zlashtirish sifatida 
o ‘qish, bilim egallash u ch  om ilga —  nimani o'qitishga,  kim  va qanday 
o'qitishga, kimni o ‘qitishga bog‘liqdir.  Birinchidan, o ‘qishning xarakteri 
o ‘zlashtirilayotgan  m aterialga,  uning  m azm uniga va qanday sistemada 
etkazib  berilayotganligiga  bog‘liqdir.  Ikkinchidan,  u  o ‘qituvchining 
metodik  m ahoratiga  va  tajribasiga,  uning  shaxsiy  xususiyatlariga,  har 
bir  ayrim  holda  q o llan ilad ig an   konkret  o ‘qitish  metodikasiga  bog‘- 
liqdir. Nihoyat, o ‘qish jarayoni o ‘qituvchining o ‘ziga xos xususiyatlariga 
ham  — uning psixik rivojlanishining (aqliy, em osional, irodaviyjihatdan) 
individual  xarakteristikasiga,  unda  o ‘qishga  nisbatan  qaror  topgan 
munosabatlarga,  uning qiziqish-havaslariga bog‘liqdir.  Boshqacha qilib 
aytganda,  ta’lim jarayoni o ‘quvchiga nimani va qanday qilib o‘rgatish- 
ning  oddiy  va  bir  xil  natijasi  emas,  balki  sirtdan  ta ’sir  qildiriladigan 
shart-sharoitlam ing  oqibati  ham da  o‘quvchining  individual-psixologik 
xususiyatlariga b o g liq  ravishda amalga oshiriladi.
N .D .  Levitov  fanga  o ‘zlashtirishning  psixologik  kom ponentlari 
degan tushunchani kiritadi.  U  ana shu kom ponentlar deganda o ‘quvchi 
psixikasining bir-biri b ilan  o ‘zaro bog‘langan  k o ‘p  qirrali tomonlarini 
tushunadi. Uning fikricha, a n a shu kom ponentlarni aktivlashtirmasdan

---

va  tegishli  tarzda  y o ‘naltirm asdan  turib,  ta ’lim da  m aqsadga  erishib 
b o lm a y d i.  Bunday kom ponentlarga quyidagilar kiradi.
1.  0 ‘quvchilaming o‘qishga ijobiy m unosabatda b o ‘lishi.  0 ‘qishga 
ijobiy  m unosabatda  b o ‘lish  o ‘quv  m aterialini  to ‘la - to ‘kis  o ‘zlashti- 
rishning  mutlaqo  zarur  shartidir.  0 ‘quvchining  o ‘qishga  m unosabati 
uning o ‘qishga  diqqat qilishida,  qiziqishida,  qiyinchiliklam i bartaraf 
qilish uchun iroda kuchini  sarflashga tayyor ekanligida ifodalanadi.
2.  M aterial  bilan  bevosita  hissiy  tanishish  jaray o n lari.  0 ‘quv 
m aterialini  o ‘zlashtirishda  his  etiladigan,  k o ‘rgazm ali  m aterialning, 
,jo n li  m ushohada“ ning  roli  kattadir.  Psixologik  n uqtai  nazardan 
predm etli,  tasviriy  va  so‘z  k o ‘rgazmaliliklari  farq   qilinadi.
3.  Olingan materialni aktiv ravishda qayta ishlash jarayoni b o ‘lgan 
fikrlash jarayoni.  0 ‘quv  m aterialni  anglash,  tu sh u n ish ,  uni  muayyan 
sistemaga  kiritish,  m uayyan  sohalarga  oid  aloqalam i,  fanlar  ichidagi 
va fanlararo aloqalam i topa olish va ulam i o 'z a ro  b o g ‘lay olish (Yu.A. 
Sam arin  fikri  b o ‘yicha)  —  o ‘zlashtirishning  navbatdagi  eng  m uhim  
komponentidir.
Tushunish  ham isha  yangi  m aterialni  tarkib  topib  b o ‘lgan  asso- 
siasiyalar  sistemasiga  kiritishni,  notanish  m aterialni  tanish  material 
bilan bog‘lashni anglatadi.  Sabab-oqibat bog‘lanishlari munosabatlarini 
o ‘iganish o ‘quvchilar uch u n  birm uncha  qiyinchilik tu g‘diradi,  bunga 
sabab,  bir  to m on d an  shuki,  h atto   bir  xildagi  oddiy  m unosabatlar 
ham  ko‘pincha bir to m o n lam a em as (b irdan -b ir sabab - bitta oqibat), 
balki ko‘p tom onlam a bo‘ladi.  Bitta sabab ko‘p  oqibatlarga ega bo‘ladi 
yoki bitta oqibatni ko‘pgina sabablarvujudga keltirishi mumkin. Ikkinchi 
tom ondan,  bu  qiyinchiliklar  shu  narsa  bilan  b o g ‘liqki,  sabab-oqibat 
bog‘lanishlari  ko‘pincha  oddiy  kuzatish  y o ‘li  b ila n   idrok  qilinmaydi, 
balki  tafakkur yordam ida  aniqlanadi.
4. Qabul qilingan ham da ishlab chiqilgan axborotni esda olib qolish 
va esda saqlash jarayoni.  0 ‘quvchining tafakkuri  bilan  qabul  qilingan 
va  qayta  ishlangan  axborot  xotirada  saqlanishi  lozim .  Bu  esa  istalgan 
bir  paytda  xotiradagi  zahiralardan  zarur  m a ’lu m o tla r  olish  va  ulam i 
qo ‘llash  imkoniyatini  beradi.
K o‘pgina  psixologlar  ta ’lim  jarayonini  tahlil  qilar  ekanlar,  uni 
etarli darajada boshqarib b o ‘lmaydigan jarayon deb ta ’kidlaydilar. Lekin 
uni butunlay boshqarib bo‘lmaydigan, stbdyali ravishda tarkib topadigan 
jarayon  deb  atash  n o to ‘g‘ri,  aks  h o ld a b u   h ol  a n iq   m aqsadni  ko‘zlab 
ta ’lim  berish  g‘oyasining  o ‘ziga  zid  b o ‘lar  edi.

---

H ozirgi  z a m o n   pedagogik  psixologiya  fanida  ta ’lim ni  oqilona 
intensivlashtirishni,  y a’ni  o ‘quvchilam ing  yoshlariga  xos  intellektual 
im koniyatlari  haqidagi  a n ’anaviy  tasa w u rlam i  o ‘zgartirish,  ta ’lim 
oluvchilam ing  aqliy  taraqqiyot  rezervlarini  qidirib  topish  masalalari 
yuzasidan  ilm iy  izlanishlar olib borilm oqda.  Shuningdek,  psixologlar 
ta ’lim prosessida o ‘quvchilarda aktiv,  mustaqil,  ijodiy tafakkum i,  m us- 
taqil  bilish  faoliyatiga,  m ustaqil  bilim   egallashga,  yoki  b a ’zi  hollarda 
o ‘z -o ‘zich a  t a ’lim   olishga  oíd  qobiliyatni  o ‘stirish  choralarini  ko‘r- 
m o qdalar.  S h u n in g d e k ,  ta ’lim ni  individuallashtirish  va  differen- 
siyalashning psixologik negizlari ishlab chiqlmoqda.  L.V. Zankov ancha 
m ashhur yangi didaktik ta ’lim sistemasini (kichik yoshdagi o ‘quvchilar 
bilan) ishlab chiqdi.  Bu sistemaga quyidagi prinsiplar asos qilib olinadi:
1)  T a ’lim n i  yuqori  darajadagi  qiyinchiliklar  asosida  (qiyinchilik 
m ezoniga q a t’iy rioya qilgan h olda) qurish.  Faqat ana shunday ta ’lim , 
deb  ko‘rsatadi  L.V.  Zankov,  jiddiy  aqliy  ish  olib  borish  uchun  oziq 
berishi  h a m d a   o ‘quvchilam ing  tez  va  intensiv ravishda  rivojlanishiga 
ko'm aklashishi  m um kin.
2)  M aterialni  tez  sur’at  bilan  o ‘tish  (yana  aqlga  to‘g‘ri  keladigan 
chegarada);  t a ’lim ning  bilishga  taalluqli  tomonining,  nazariy  bilim - 
lam ing  salm og‘ini  keskin  tarzda  oshirish.  Materialni  egallashga  olib 
boradigan  y o ‘l  —  olingan  m a ’lum otlam i  uzviy  o ‘zaro  bog'liq  holda, 
o ‘quvchining savollariga mustaqil ravishda javob izlash, o‘z-o‘zini nazorat 
qilish  va  o ‘z - o ‘zini  tekshirish  yordam ida chuqur anglab  olishdir.
K o‘rsatib  o ‘tilgan  prinsiplarga  muvofiq  ravishda  tashkil  etilgan 
eksperim ental  t a ’lim  shuni k o ‘rsatadiki, o ‘quvchilar ancha chuqur va 
m azm unli  bilim   olibgina  qolm ay,  balki  ulam ing aqliy  faolligi  ortadi, 
u lam in g   y u q o ri  darajadagi  in tellek tu al  rivojlanishi  ta ’m inlanad i, 
o'qishga  ijobiy  m unosabat  tarbiyalanadi.
T a ’lim ning asosi - o ‘qituvchining o ‘quvchilarga etkazadigan m o‘l- 
ko‘l  axborotni  esda olib qolishi em as  (garchi bu  muhim vazifa b o l s a ­
da),  balki  b u   axborotni  olish jarayo n id a  o ‘quvchilaming  o ‘zlari  faol 
ishtirok etishi,  u lam in g  m ustaqil  fikr yuritishini,  mustaqil bilim  olish, 
o ‘z -o ‘zicha  m a ’lu m o tini  oshirish  qobiliyatini  asta-sekin  shakllantirib 
borishdan  ib o rat b o ‘lm og‘i  kerak.  K o ‘pgina psixologlar L.S. Vigotskiy 
to m o n id an   an iq la n g an   qoida,  y a ’ni  ta ’lim   berish  o ‘quvchi  q o ‘lga 
kiritib  b o ‘lgan  rivojlanish  darajasini  k o ‘zlamasdan,  birm uncha  olg‘a 
ketishi,  o ‘q u v c h in in g   tafak k u rig a  u n ing   mavjud  im koniyatlarini 
b irm u n c h a   o s h ira d ig a n   ta la b la r  q o ‘yishi,  u  erishgan  va  yaxshi

---

o ‘zlashtirib oigan analitik-sintetik faoliyat darajasini talab qiiishi  kerak 
degan  qoidaga  asoslanadilar.  L.S.Vigotskiy  ta ’lim n ing   aqliy  rivoj- 
lanishidagi  etakchi  rolini  ta ’kidlar  ekan,  ta ’lim   o ‘q u v ch inin g  rivoj- 
lanishidagi kechagi kunga em as, balki ertangi kunga tay an m o g ‘i lozim, 
deb hisoblagan  edi.  T a ’lim  rivojlanishning  faqat tugallangan  darajasi 
asosida ko‘riImasdan, aw alo,  hali unchalik tarkib topm agan (va shunday 
ta ’lim  ta ’siri  ostida  tarkib  topayotgan)  narsalarga ta y a n m o g ‘i  lozim.
L.S.  Vigotskiy  boladagi  aqliy  rivojlanishning  2  darajasi  haqidagi 
qoidani  ifodalab  beradi.  B irinchi  daraja,  L.S.  Vigotskiy  aytganidek, 
aktual rivojlamsh darajasi — o ‘quvchi tayyorgarligining m avjud darajasi 
b o ‘lib,  u  o ‘quvchining  q and ay   topshiriqlam i  to ‘la  m ustaqil  bajara 
olishi  bilan xarakterlanadi.  A ncha yuqori  b o ‘Jgan  ikkinchi daraja (uni 
Vigotskiy  eng  yaqin  rivojlanish  zonasi  deb  atagan)  b o laning   nim ani 
m ustaqil  bajara  olmasligini,  lekin  ozroq  yordam   bilan   (y o ‘l-y o ‘riq 
beruvchi  savollar,  aytib  b erish lar,  ishora  qilishlar,  u m u m iy   k o ‘r- 
sa tm a la r  berish  va  h o k azo )  n im an in g   u d d a sid a n   c h iq a   olishini 
k o ‘rsatadi.  L.S.Vigotskiy,  bola  bugun  kattalar,  o ‘qituvchi  yordam ida 
bajarayotgan  narsani ertaga m ustaqil ravishda o ‘zi bajaradi,  eng yaqin 
rivojlanish zonasiga kirgan narsalar, ta ’lim prosessida aktual rivojlanish 
darajasiga o ‘tadi  deb  ta’kidlagan  edi.
„Faol tafakkur“ ,  „m ustaqil tafakkur“ va „ijodiy tafakku r“  tushun- 
chalari  o ‘rtasidagi m unosabatni  konsentrik doiralar shaklida belgilash 
m um kin.  Bu tushunchalar tafakkum ing turli darajalari b o ‘lib,  ulam ing 
h a rb iri  o'zid a n oldingi boshlang‘ich tafakkurga nisbatan b irk o 'rin is h  
hisoblanadi.  Ijodiy  tafak k u r  m ustaqil  va  aktiv  b o ‘lad i,  lek in   har 
qanday  aktiv  tafakkur  ham   m ustaqil  tafakkur  b o ‘laverm aydi  va  har 
qanday  m ustaqil  tafakkur  ham   ijodiy  tafakkur  b o ‘laverm aydi.  Buni 
misol tariqasida tushuntirib beraylik. 0 ‘quvchi teorem ani isbot qilishni 
tushuntirib  berayotgan  o ‘qituvchining  so‘zlariga  d iqq at  bilan  quloq 
soladi,  m aterialni  tushunib  olishga  harakat  qiladi  —  b u   erd a  gap 
aktiv  tafakkur  haqida  borishi  m um kin.  Agar  o ‘qituvchi  tushuntirish 
o ‘m iga  o'quvchilarga  teorem ani  darslik  teksti  asosida  m ustaqil  tahlil 
qilishni,  tegishli  b o ‘Iimni  m ustaqil  ishlab  chiq ishni  ta k lif  etsa,  u 
holda  m ustaqil  (va,  albatta,  aktiv)  tafakkur haqida  gapirish  m um kin. 
Isbot  qilib  berilm agan  n arsan i  o ‘quvchining  o ‘zi  k a s h f  etib ,  o ‘zi 
topgan taqdirda  ijodiy tafakkur haqida gapirsa b o ‘ladi.
0 ‘quvchilarning  b iror  b ir  haqiqatni  m ustaqil  izlashi  va  kashf 
etishi  bilan  bog‘liq b o ‘lgan  ta ’lim  m etodi  —  p roblem ali-evristik  yoki

---

tad qiqo tchilik  m etodi  deb  ataladi.  Tadqiqotlam ing k o ‘rsatishicha,  bu 
o ‘rinda faqat natijaning topilishi,  haqiqatning sub’ektiv „kashf etilishi“ 
fakti  em as,  u ni  izlash  jaray on in ing   o ‘zi  ham ,  o ‘q uvchilam i  ijodiy 
fikr  „laboratoriyasi“ ning  o ‘ziga  olib  kiradigan  jarayon  ham   asosiy 
aham iyatga  egadir.  Problem ali  ta ’lim   shu  jihatdan  b ir  qancha  af-