5-mashg`ulot

Huquqshunoslik fakulteti 1-kurs rus guruhi talabalari uchun “O‘zbek tili” fanidan amaliy mashg‘ulot.
6-mashg‘ulot.

Matbuot yangiliklari. “Yujjatlarni qalbakilashtirish usullari va ularni tekshirish vazifalari” matni. Ot, uning turdosh, atoqli, aniq, mavhum, yakka, jamlovchi turlari hamda ularning o`zaro munosabati. Otlarda ko`plik. Otlarda egalik. Yordamchi so`zlar turkumi. Alisher Navoiy, Kamoliddain Behzodlar hayoti va ijodi haqida matnlar tuzish.

Hujjatlarni qalbakilashtirish usullari va ularni

tekshirish vazifalari

Hujjatlarni sud-texnik ekspertizasi sud va tergov amaliyotida eng ko`p tarqalgan ekspirtizalarning biridir. Bu holat hujjatlarning ijtimoiy sohalarning barcha doiralarida alohida o`rin tutganini, xilma-xil va keng tarqalgan materiallardan tayyorlanganligi bilan izohlanad. Hujjatlarning sud-texnik ekspertizasi (HSTE) oldiga qo`yilgan vazifalar va tadqiqot qilinuvchi obyektlarning xilma-xilligi bilan ajralib turadi. Bu ekspertizaning obyektlari: turli hujjatlardagi (pul-to`lov hujjatlari, qimmatbaho qog`ozlar, ashyoviy boyliklarning harakatini ifodalovchi hujjatlar, shaxsiy hujjatlar, ma’lumotnomalar va boshqalar) tadqiqot qilinuvchi rekvizitlar (matn, imzo, muhr va shtamp izlari, belgilar, rezolutsiyalar), ularni tayyorlashda qo`llanadigan texnik vositalar (yozuv mashinkasi, printer) va boshqalardir.

Pul to`lov hujjatlari naqd pul kirimi va to`lovi bo`yicha turli operatsiyalarni aks ettiradi. Bular: chek daftarchasi, kirim-chiqim orderlari, kassa daftarchasi, to`lov vedomostlari, turli kvitansiyalar, deponent kartochkalari.

Moddiy boyliklarning harakatini aks ettiruvchi hujjatlar - bular nakladnoylar, kirim-chiqim xarakteridagi barcha hujjatlar kompleksi.

Shaxsiy hujjatlarga insonning shaxsini, bilimini tasdiqlovchi va mehnat faoliyatiga xos bo`lgan hujjatlar kiradi. Ularga passport, xizmat guvohnomasi, ruxsatnoma, harbiy bilet, kasaba uyushmasi biletlari, haydovchilik guvohnomalari, diplomlar va hokazolar taalluqlidir. Mehnat faoliyatiga xos bo`lgan hujjatlar: mehnat daftarchalari, mehnat faoliyati haqidagi ma’lumotnomalar, kasallik varaqalari, qabul qilish va ozod etish haqidagi buyruqlar, shaxsiy varaqlar va boshqalardir.

Tasdiqlovchi ma’lumotnomalarni fuqarolar talabi bo`yicha berish mumkin bo`lgan barcha ma’lumotnomalar tashkil qiladi.

Boshqa hujjatlar turiga lotereya chiptalari, temir yo`l va havo yo`llarining pulli chiptalari, tomosha chiptalari, retseptlar kiradi.

Ekspertiza obyektlariga hujjatlardan tashqari yozuv ashyolari rekvizitlar va belgilarni bajarishda foydalaniladigan turli bo`yoq vositalari, qog`oz, yozuv qurollari, yelim va aynitish moddalari ham kiradi. HSTEning asosiy vazifalari quyidagilardir:

1. 
   Hujjatning tayyorlanish uslubini aniqlash.
   
2. 
   Hujjatning mazmunini o`zgartirish fakti va usulini aniqlash.
   
3. 
   Ko`rinmaydigan va xira ko`rinadigan yozuvlarni aniqlash.
   
4. 
   Hujjatlarning birlamchi ko`rinishini aniqlash.
   
5. 
   Hujjatlarni bajarishda qo`llanilgan uskunalar, vositalar, qurollar va materiallarni identifikatsiya qilish.
   

Hujjat materiallarining ekspertizasi hal qilishi lozim bo`lgan vazifalar hujjat materiallari tarkibini, ularning sinfini, turini, maskani, ishlab chiqargan zavodini aniqlash, u yoki bu hujjat materiallarining aniq hajmini identifikatsiyalashdan iborat.

Har bir asosiy vazifa ekspertizaning mos turini belgilovchi bir qator maxsus vazifalarni birlashtiradi. Sud-texnik ekspertizaning asosiy turlarini quyidagicha ajratish mumkin:

- birlamchi mazmuni o`zgartirilganligini (o`chirilish, qo`shimcha yozuvlar kiritish, qo`shimcha belgilar chizish, aynitish, yuvishni) aniqlovchi ekspertizalar;

- muhr va shtamp izlarining ekspertizasi;

- mashinkada yozilgan matnlarni tekshirish. Bunga boshqa matn bosish vositalari, jumladan EHM, ko`paytiruvchi moslamalarda tayyorlangan matnlar ham kiradi;

- hujjat blankalarini tekshirish;

- qalbakilashtirishdan asrovchi maxsus vositalar bilan himoyalangan hujjatlarni tekshirish;

- qayta yopishtirilgan fotosuratlarni aniqlash;

- hujjatlarning qismlari bo`yicha butunni tiklash;

- hujjatlarning montaj qilinganini, ya’ni bir necha turli qismlardan yasalganini aniqlash;

-imzolarni texnik vositalar yordamida qalbakilashtirilgaligini aniqlashtirish;

- kuygan hujjatlarni tekshirish;

- bostirib yozish oqibatida qolgan rangsiz chiziqlar bo`yicha matn mazmunini tiklash;

- rangi o`chib ketgan yozuvlarni tiklash;

- kesiluvchi chiziqlar bo`yicha ularning bajarilish ketma-ketligini aniqlash;

- yozuv materiallari, yopishtirish vositalari va qog`ozlarni tekshirish.

Hujjatlarni qalbakilashtirishning ikki turi mavjuddir: intellektual soxtalashtirish va o`zgartirish kiritish.

Birinchi turda hujjatning umumiy shakli to`g`ri b o`lib, undagi ma’lumot to`laligicha yoki qisman soxta bo`ladi, masalan, moddiy mablag`ni sarf qilish hujjatiga soxta ma’lumotni kiritish.

Ikkinchi turida esa hujjatlardagi birlamchi m’lumotlarni g`ayriqonuniy o`zgartirish bilan bog`liq (qo`shimcha, o`zgartish kiritish, o`chirish, buzish kabilar).

O`zgalar mulkini turli usullarda talon-taroj qilish jinoyatlarini tekshirishda ko`p hollarda soxta hujjatlar bilan ishlashga to`g`ri keladi. Ko`rinishidan to`g`ri va qonuniy rasmiylashtirilgan hujjatlardagi ma’lumotlarga jinoiy unsurlar o`zlarining foydasiga moslab, soxta ma’lumotlarni rasmiy hujjat blankalarida aks ettiradilar. Qoidaga asosan imzolar va muhrlar bilan tasdiqlab, unga haqiqiy, qonuniy tus beradilar.

Bunday jinoyatlarni tergov qilish jarayonida hujjatlar soxtaligini aniqlash uchun shubhali bo`lgan hujjatlardagi ma’lumotlarni tekshirib o`rganib, uning mazmuni boshqa nusxalardagi ma’lumotga to`g`ri kelishi, keyingi navbatdagi operatsiyalarni aks ettiruvchi hujjatlarga mos kelish-kelmasligini aniqlash bilan hal etiladi. Ba’zida intellektual soxtalashtirishning moddiy javobgar shaxslarning o`zi uchun yozib borgan ma’lumotlar (“yashirin buxgalteriya”)ni aks ettiruvchi yozuvlarni ko`zdan kechirish natijasida ham olish mumkin bo`ladi.

Hujjatlarga o`zgartirishlar kiritish yo`li bilan qalbakilashtirilgan hollarni tekshirishda quyidagi alomat belgilarga e’tibor berish lozim.