Ўзбек дипломатияси тарихидан

/. 
Richard С. Foltz. Mughal India and Central Asia, p. 55.
 
.
2. 
Rahim, Abdur, “Mughal Relations with Central Asia. Islamic Culture,
№ 9 (1937), p. 194.
3. Ўша асар. 92. 190-бетлар.
4. Richard С. Foltz. Mughal Relations and Central Asia. p. 55.
5. Islam, Riasul. A. Calendar o f Documents on Indo-Persian Relations.
(1500-1750),
/ /
vols. Karachi, 1979-1982. p. 218.
115

---

мактубда Ҳ индистондаги бобурийлар м анф аати учун хизм ат қила 
оладиган и м п ери я д ўстлари н и кўп ай ти ри ш йўлида ҳар қанча 
моддий харажат қилиш га ҳам тайёр бўлиш кераклиги уқтирилади. 
Ш у м актубда, А к б ар ш о ҳ н и н г Б адахш он в и л о я т и н и қай тар и б
олиш га қаратилган сиёсати эл ч и н и н г бу ҳакда қандай маълумот 
олиб келиш ига боғл и қ эканлиги алоҳида таъ к и д л ан ад и .1
К ей и н ч али к А врангзеб зам онида ҳам турк и стон л и кл ар унинг 
д и п л о м а т и к х и зм ати н и б а ж а р г а н л и к л а р и м аълум . А в р ан гзеб
уларни М о в а р о у н н а \р ва Балхда х у км р о н л и к қилаётган ўзбек 
хонлари хузурига элчи қилиб ю борган. М асалан, Ҳ индистонга 
келиш дан олдин Балхда С убҳонкулихон хизм атида бўлган М улла 
Н иёз Қ аш ғарий А врангзеб том он и д ан 1687 йилда Забардастхон 
эл чи л и ги н и н г таркибида С убҳонқулихон хузурига ж ўнатилган.2
Бундай м исоллардан кўриниб турибдики, бобурий ҳукм ронлар 
ўзлари бош қари б турган м ам лакат м анф аати ҳамда Т уркистон 
халкдари ўртасидаги алоқаларни давом этги р и ш йўлида аж дод- 
л а р н и н г она зам ини бўлган ерлардан келган илм ли, обрў-эъ ти - 
б орли, таж рибали турли соҳа ваки л л ар и н и н г хизм атидан унумли 
ф ойдаланиш га ҳаракат қилганлар.
Б об ури й ҳукм дорлар турли с аб аб л ар га кўра Т у р к и сто н д ан
Ҳ и н д и с т о н г а к е л и б қ о л га н ва д а в л а т и ш л а р и д а ё к и б о ш қ а
со \а л а р д а катта таж рибага эга бўлган б илим ли киш иларга иш онч 
бил ди ри б , ю қори л авозим ларга, ҳарбий қ ў м о н д о н л и к вази ф а- 
л ар и га тай и н л а га н л а р ва улар м еҳнати ва с а д о қ а ти н и ю қори 
баҳолаганлар. Яхш и хизм атлари учун уларга катга м укоф отлар, 
ерлар ҳадя қилганлар ва шу билан бирга улар йўл қўйган баъзи 
хато л ар н и ҳам к е ч и р и б к етган л ар . Ш у ў р и н д а м исол қи л и б
Ҳ индистонга келиб анча б о й л и к ва нуф узга эга бўлган Турдибек 
Т у р ки сто н и й н и н г им ператор Ҳ ум ою нга нисбатан н о и н со ф л и к
қилганлигини айтиб ўтиш м ум кин. Ҳ ум ою н Ҳ ин д и стон д а Ш ер 
Ш о ҳ том онидан амалга ош ирилган исён туф айли Э ронга бош пана 
излаб кетаётганида Т урдибек Т у р к и с то н и й унга отлар ва пул 
қарз бериб туриш дан бош тортган ҳамда Ҳ у м о ю н н и н г ук аси , 
ш аҳзода А скари й т о м о н и га ўтиб кетган эд и . Л е к и н Ҳ ум ою н
/. 
Ўша асар, 216-бет.
2. 
М уҳаммад Ҳади. М алиҳо Сам арқандий М узаккири асҳоб.
Узбекистан Республикаси Фанлар академияси Шарқшунослик институти
қўлёзмалар фонди, № 427, 237-а, в.
116

---

Ҳ и н д и с т о н г а қ а й ти б , тахтн и я н а эгалл аган д ан с ў н г Т у р к и с т о ­
н и й ундан ўз қ и л ган хатоси учун а вф сўраб кел ган д а Ҳ ум ою н 
у н и к е ч и р а д и ва М е в а т ҳ о к и м и э т и б т а й и н л а й д и . А к б а р
д а в р и д а эс а Т у р д и б ек Т у р к и с т о н и й Д еқли ш а ҳ р и н и н г ҳ оки м и
л а в о з и м и г а т а й и н л а н и б , 5000 о т л и қ ас к ар га б о ш л и қ б ўлиш
м ан саб и га э р и ш а д и , л е к и н к е й и н ч а л и к Б ай р ам х о н то м о н и д а н
у ю ш т и р и л га н и ғв о н а т и ж а с и д а ў л д и р и л а д и 1. Ш а й б о н и й л а р
в а к и л и А ли Қ ул и хон ва у н и н г укаси Б аҳодирхон б об у р и й лар га 
қ а р ш и и к к и м арта и с ё н кўтарган б ўлсалар ҳам а в ф эти л и б , 
у ч и н ч и м ар таси д а қатл эти л ган э д и л а р 2. И л гари Балх ви л ояти
ҳ о к и м и б ў л г а н , к е й и н А б д у л л а х о н б и л а н ч и қ и ш м а с д а н
ў зи н и н г уч ўғли б и л ан б и р га б о б у р и й л ар хи зм ати га ўтиб кетган 
Н а зр б и й га А к б а р ш о ҳ то м о н и д а н ж о ги р (ер м у л к и га эга л и к ) 
ҳадя этилган эди, л еки н у 1590 йилда исён кўтаргани учун қатл 
э т и л г а н .3
Ў р та О с и ё д а г и т а с а в в у ф о қ и м и д а г и б и р қ а н ч а о и л а л а р
б о б у р и й л а р н и н г Н а қ ш б а н д и я т а р и қ а т и г а м ан с у б э к а н л и к -
л ар и д ан ф о й д а л а н и б , к ў п ч и л и ги Ҳ и н д и сто н га келган ва сарой
х и зм а т и г а о л и н г а н л а р . У л ар д ан б и р и б ў л ган Ш а р а ф и д д и н
С а м а р қ ан д и й А кбарш оҳ хизм атида иш л аган , л е к и н и к к и марта 
и с ё н д а и ш т и р о к э т г а н л и г и с а б а б л и Б е н г а л и я д а ҳ а ё т и д а н
аж рал ган .4 Я н а б и р и , А бдуллахон (уни Т урон ҳукм дори н ом и
б и л ан ё к и Ҳ и н д и с то н га к ел и б Ҳ ум ою н я қ и н л а р и д а н бўлган 
ш ахе б и л ан а д аш ти р м асл и к керак) аввалига Д ек ан да Ш ер Хўжа 
хизм атида бўлган, к е й и н ч а л и к Л оҳурда ўзини ш аҳзода С алим
(к е й и н ч а л и к Ж а ҳ о н ги р ) ихти ёри га т о п ш и р ган . 1603 й и л д а у 
А кбар са р о й и га келган ва 1000 аскарга раҳбарлик қ и л и ш м ан с а ­
б и га э р и ш г а н ва С а ф д о р ж а н г (Ж а н г қ а қ р а м о н и ) у н в о н и га
сазовор бўлган.5
А врангзеб за м о н и д а Хўжа У байдулло А ҳрор м уридларидан 
бўлган Сайф уддавла (асли ном и Абдусамад) Ҳ индистонга келиб,
1. Richard С. Foltz- Mughal Relations with Central Asia. p. 57.
2. Ўша жой.
3. Ўша жой.
4. 
Nizam al-din Ahmad, Tabaqati-Akbari, tr. В De, 3 vols., Biblioteca
Indica, Calcutta. 1911-41, II. P. 655.
5. 
Shan Nawaz Khan and Abd-al-Hayy “Ma athiral-ulama ”, tr. Henry
Beweridge, I. p. 97.
1 17

---

5000 суворий лаш карга қўм ондонлик вазиф асигача кўтарилган, 
с ў н ф а Лоҳур ш аҳрининг ҳоким и этиб тайинланган э д и .1
Т у р к и с т о н д а н Ҳ и н д и с т о н г а к е л га н м у ҳ о ж и р л а р о р а с и д а
бобурийлар саройида эн г катга лавозим ни эгаллаганлардан бири 
Абдул Б оқи Т уркистоний бўлиб, уни А кбарш оҳ садр (бош вазир) 
этиб тайинлаган.2 Ш унга ўхшаш мисолларни кўплаб келтириш
мумкин.
Р. Ф о л ь ц н и н г ф и к р и ч а , кўплаб ю қори нуф узга эга бўлган 
туркистонликларнинг Ҳиндистонга келиб, бобурийлар хизматига 
ў т и ш и н и н г а с о с и й с а б а б и , ўш а д а в р д а (X V I-X V II а с р л а р ) 
Туркистонда узлуксиз тартибсизликлар ва нобакорликнинг ҳукм 
с у р и б ту р га н л и ги б ў л и ш и м у м к и н .3 М а с а л а н , 1611 й и л д аги
“тар қ о қ л и к ” (харж ва марж) натижасида кўплаб ўзбек л аш кар- 
бош илари ва сипоҳийлари, жумладан Ҳусайнбий, Паҳлавон Бобо, 
Н а в р ў з б и й Д а р м о қ ва Б а й р а м б и й л а р Ҳ и н д и с т о н г а к е л и б , 
Ж аҳонгир хизматига ўтадилар ва қиммат^аҳо саруполар, отлар, 
пуллар, мансаблар ва ж огирлар билан такдирланадилар.4 Ш уни 
ҳам айтиб ўгиш керакки, ўша даврда сиёсий бош пана излаб ёки 
б ош қа сабабларга кўра баъзи нуфузли шахслар Ҳ и н д ерларини 
таш лаб, Туркистонга кўчиб ўтганликлари ҳам маълум. М асалан, 
Ж аҳонгирш оҳ даврида, и м ператорнинг катта ўғли Хусрав исён 
кўтариб, Бадахшонга қочиб ўтган. Кобул ҳоким и, А кбарнинг укаси 
ш аҳзода М уҳам м ад Ҳ а к и м н и н г ваф о ти д ан сўн г, у н и н г я қ и н
амалдорларидан бўлган Хўжа Ҳасан Холдор Н ақш бандийнинг ўғли 
Бадиуззам он сиёсий таъқибдан қўрқиб, М овароуннаҳрга қочиб 
келган.5 Бундай ҳодисаларнинг тез-тез бўлиб турганлиги иккала 
минтақа ўртасидаги сиёсий алоқаларга салбий таъсир кўрсатганлиги 
ўз-ўзидан маълум.
Л ек и н , ш унга қарам ай, б ош қа соҳаларда, яън и савдо-сотиқ, 
м аданият ва \.к .л ар д а алоқалар ҳеч вақт узилиб қолмаган.
/. 
Ўша асар, 71-72-бетяар.
2. 
Абул Ф азл А ллом ий. А кбар-ном а, Хенри Бевериж тарж.
Калькутта, 1902-39 (қайта нашри, Деҳли 1993) III, р. 351.
3. Richard С. Foltz, ўша асар, p. 59.
4. 
Jahangir, Nuruddin Muhammad, "Jahangir-nama”, tr. A. Rogers,
ed. Beveridge, New Delhi 1978. p. 115-16.
5. Ўша асар, 308-бет .
118

---