Ўзбек дипломатияси тарихидан

УРТА О С И Ё - Э Р О Н Д И П Л О М А Т И К АЛОҚАЛАРИ
Т А Р И Х И Д А Н
1.“Сафарномайи Бухоро”да Эрон-Бухоро элчилик алокалари
1994 й и л и Т еҳ р о н д а Э р о н М и л л и й М аж л и с кутубхонаси- 
( № 1 ) н и н г қ ў л ё з м а л а р х а з и н а с и д а с а қ л а н а ё т г а н ( № 2 8 6 0 ) 
“ С а ф а р н о м а й и Бухоро” асари чоп этилди. Қ ўлёзм ани наш рга 
т а й ё р л а г а н т а р и х ч и о л и м Ҳ у с а й н З а м о н и й у н и Қ о ж о р л а р
д ав л а ти д ан “ б и р и н ч и э л ч и ” б ўл и б Б ухорога келган зо т н и н г 
қалам ига м ансуб деб ҳи со б лай д и 1.
Н ош и р н и н г тадқиқотларидан ва р и со л ан и н г м азм унидан у 
М у ҳ ам м ад ш о ҳ (1 8 3 5 -1 8 4 8 ) т о м о н и д а н Б ухорога элчи қи л и б
ю борилган Э рон давлат арбобларидан б и р и н и н г саф ар хотиралари 
экан л и ги маълум бўлади. Қ ўл ёзм ан и н г охирги саҳиф алари ноқис 
б ў л г а н л и г и д а н (я г о н а н усх а) м у а л л и ф н и н г н о м -н и ш о н и н и
ан и к д а ш н и н г и м к о н и й ўқ ва элчи ю борилган вакд ҳақида ҳам 
б и рор а н и қ и ш ора қи л и н м ай д и . Э л ч и н и н г вазиф аларидан бири 
и н гл и з ф у қар о си Ж о зе ф В улф ни о зо д қи л и ш бўлганлигидан, 
у н и н г Бухорога 1844 й и л и к е л га н и н и тахм и н қилиш м ум кин. 
Зеро, м азкур А нглия ф уқароси ай н и ш у д аврда Бухорода туткун- 
л и к д а эди. М атнда эслатилган турки й “туш қон й и л и ” ибораси 
ҳам худди ш у йил га тўғри келади.
“ С а ф а р н о м а й и Б у х о р о ” м у а л л и ф и Б ухорога эл ч и б ўлиб 
к е л и ш д а н авв ал Бухоро а м и р и “ Э р о н д а в л а ти га д ў с тл и к ва 
с а д о қ а т к ў р с а т и б ” , С а й и д Ҳ а л и л н о м л и зо т н и эл ч и қ и л и б
ю б о р га н и н и эслатад и ва “ Н и с о ” с у р а с и н и н г 8 6 -о яти га2 кўра 
ў зи н и н г бу ерга равона қ и л и н га н и н и қ а й д этади.
“ С а ф а р н о м а й и Б у х о р о ”д а уш бу ш аҳ ар ҳақида турли хил 
м аъ л у м о тл ар : у е р га б о р а д и га н й ў л л ар , й ўлд аги м ан зи л л а р , 
бекатлар, у л арн и н г сув б и л ан та ъ м и н л а н и ш и ҳақида, ҳар бир 
бекатда учраган одам лар ва така, соруқ, солур туркм ан қабила- 
л а р и н и н г ж ой л аш и ш и тў ф и с и д а , д авл ат тузуми, со л и қ йигиш
усуллари ва аҳ о л и н и н г у р ф -о д атл ар и бораси д а эр о н л и кл ар н и
/. 
Сафарномайи Бухоро (асари Муҳаммадиюҳи қожор) (1259-1260ҳ).
Ба эҳтимоми Ҳусайн Замоний. Теҳрон. 1373ҳ.
2. Аляоҳ йўлида кураш ва бошқаларни ҳам қўзғагп, маъносида.
147

---

қизиқтирадиган маълумотлар берилади. Хусусан, ш ундай ф и крл ар 
эътиборни тортади: “ Ў збакия а ^ л и н и н га в зо й и атвори, одам и яти, 
рафтору гуфтори, ўти ри б -тури ш и , л и б осу таом и , аслан б ош қа 
вилоятларга дахли бўлмаган тарзи ва ғаройиб қоидалари б о р ” . 
Ё ки “А м и р (уруш га) к етган д ан с ў н г беш кун ўтгач с о л и қ ч и
келиб (хабар қилди). А бдуссам адхон н ои б б илан ас кар, тўпхона 
ва с у в о р а к е л и ш а д и ; и к к и к у н и ч и д а в а з и р т ў п х о н а н и н г
тадорикини (кўрсин) ва Б ухородан ва у н и н г атроф идан ю з м и н г 
туман чоглик пул йигиб о л и н с и н , д еб топ ш и ри лган . Ж аъм и н и
и кки кундан кей и н йигиб о л и ш д и ва ҳар қачон қўш и н торти ш н и
истаб қоли ш са ва пул га зарурат тугилса, Бухоро аҳолиси қарз 
ун вони да унга пул б ерад и »1. У нда Б ухоро ам и рл и ги д а ж о р и й
бўлган д и п л ом ати к м аросим лар - эл чи л арн и қабул қ и л и ш , ш оҳ 
ё р л и ғ и н и т о п ш и р и ш , с о в ғ а л а р т а қ д и м қ и л и ш р у с у м л а р и , 
м еҳм оннавозлик урф -одатлари ҳақида ҳам м аълум от берилади.
“ С а ф а р н о м а ”да, ш у н и н гд е к , Б у х о р о н и н г ўз қ ў ш н и л а р и - 
Қ ўқон, У рганч б илан зи д д и ятли м уносабатлари, туркм ан л ар ва 
Х уросон ҳ оки м л ари б и л ан а л о қ а л а р и , а м и р н и н г и н гл и зл арга 
и ш о н ч с и з л и к к а й ф и я т и ҳ ам д а Э р о н -Б у х о р о м у н о са б а тл а р и
ҳақида маълумотлар йиғилган.
Э рон элчи си асосан учта вази ф а б и л ан ю борилган эди:
а) Бухоро худудида сақл ан аётган э р о н л и к асирлар м асаласи;
б) М арв ва туркм анлар м асаласи ва
в) Б ухорода т у т қ у н л и к д а б ўл ган и н гл и з ф у қ а р о с и Ж о зе ф
Вулфни озод қилиш .
Б ухоро а м и р и т о м о н и д а н р а с м а н қ аб у л қ и л и н г а н о д а т
бўйича, совға-салом лардан сўнг бир неча бор м унозаралар бўлиб 
ўтгани ва м азкур м уам м олар ҳақидаги м узокараларн и н г м азм уни 
б а ё н қ и л и н а д и . “ А м и р м е н д а м и л т и қ , ш а м ш и р , и н г л и з
тўппончаси, тилла соат ва асбоблар, тилла ва кумуш дан ясалган 
чой ва қаҳва идиш лари б орл и ги н и Ҳ алилхўж адан эш и ти б , уларни 
кўргани б е р с и н ” , д е б д и , д е га н ж у м л ад ан Э р о н га ю б о р и л ган
Бухоро эл ч и с и С а й и д Ҳ а л и л н и н г Э р о н эл ч и с и б и л ан б и р га 
қайтиб келгани маълум бўлади ва С ай и д Ҳ алил эл ч и л и ги н и н г 
вақти ҳам аниқланади.
XIX асрн и н г I ярм и да қуллар м асаласи, аси р лар н и қул қилиб