Ўзбек дипломатияси тарихидан

1. “Сафарномайи Бухоро”, 4-бет
148

---

сотиш - ўш а бетинч за м о н н и н г м удҳиш белгиларидан бири бўлиб 
•қолган эди. Бу од ат ф а қ а т Б ухород аги н а эм ас, б алки қў ш н и
м а м л а к а т л а р д а ҳ ам м ав ж у д э д и . Ҳ и н д с а й ё ҳ и М о ҳ а н Л аъ л
Қундузда (А ф ғонистон) бозорда қуллар сотилаётганини кўргани, 
рус с ай ёҳ и И .П . П а ш и н о эс а С о р и (Э р о н )д а қуллар б о зо р и
бўлганлиги ҳақида г у в о ^ т к б ериш ади. Бухорода кенг туе олган 
аси рларн и (хусусан, э р о н л и к л ар н и ) сотиш да и сл о м н и н г сунний 
ва ш и а м азҳаблари ўртасидаги зи д д и ятл арн и н г таъ сири ҳам рол 
ўйнар эди.
Бухоро ам и р и Э р о н эл ч и си б илан суҳбатда асирлар қақида 
гапириб, уларни соти ш ва харид қи л и ш қадим зам онлард ан буён 
у л а м о л а р н и н г ф а т в о л а р и а с о с и д а д а в о м э ти б к е л а ёт ган и ва 
ф у қ а р о у л а р н и
н а к д
п у л га с о т и б о л г а н и б о и с қ а й т а р и б
б е р м а с л и г и н и а й т а д и . М у а й я н б и р в а қ т ўти б , Э р о н б и л а н
и т т и ф о қ м у стаҳ кам л ан са, ўзаро б о р д и -к е л д и л а р к е н га й с а, бу 
м уам мо ҳам ўз-ўзидан барҳам топ ад и , д еб ум ид билдиради амир.
И к к и н ч и м а с а л а д а Э р о н э л ч и с и н и н г М а р в Э р о н м у л к и
ҳисобланади, д еган ф и к р и га ж авобан Бухоро ам и ри у ердаги 
аҳволнинг н и ҳоят м ур ак каб л и ги н и туш унтиради ва М арв ҳоким и 
ш аҳар аҳ о л и си тал аб и га кўра т а й и н л а н га н и н и айтади. С оруқ, 
солур ва та к а ту р к м ан уруглари Бухорога қ а р ш и “ м ухолиф ат 
б и н о си н и т и к л а га н ” У рганч ҳ о к и м и билан биргаликда Бухоро 
у сти га б о с т и р и б к е л и б , қ и р ғ и н у ю ш т и р г а н л и к л а р и , к е й и н
у л а р н и н г б о ш л и қ л а р и У р ган ч ҳ о к и м и н и ў л д и р и б , а м и р д а н
М арвга ҳоким тай и н л а ш н и сўраганларини баён қилади. “ Ҳ ақи қат 
ш ундаки, - д ей ди ам и р , - агар М арв аввалгидай об од бўлмас 
э к а н , у ерда н а турк м ан л ар раъ и ят бўлади, на ҳоким (у қаердан 
келса-да) уни б о ш қ ар а о л а д и ” .
У чинчи м асала б ўй и ча м унозара ан ча к еск и н кечади, чунки 
бу м асал а и н г л и зл а р н и н г Б ухорода, ум ум ан , Ў рта О си ёд аги , 
ж осуслик ф ао л и яти б и л ан б о ғл и қ эди.
И н гл и зл ар А ф ғо н и сто н га б о сти р и б ки ргач , Ҳ и н д и стон д аги
ин гл и з губернатори п о л к о в н и к С тоддартни Бухорога жўнатади 
(1838). М улла О лим М аҳдум уни ин гл и з ҳукумати тараф идан ам ир 
Н а с р у л л о ( 1 8 2 6 -1 8 6 0 ) ҳ у з у р и г а к е л г а н б и р и н ч и э л ч и д е б
ҳисоблайди ва у н и н г ф и к р и ч а , С тод дартн инг “ истак ва муддаоси 
ам и р н и и н гл и зл ар тар аф и д ан б и р о р турли ём он н и я т ё зарар 
келти рм асли кка и ш о н ти р и б , б ош қа давлатларнинг, яъни Россия-
149

---

н и н г бу м ам л ак атл ар га қасд ва та ж о в у зл ар и д а н с а к д а м о қ ва 
м удоф аа этм о қ н и х о \л а га н и д а н ” и б орат бўлган. М улла О лим
М аҳдум и н гл и зл а р н и н г бу н и ятл ар и “ М о вар о у н н аҳ р халқига 
д ў с тл и к ва м уҳаббатдан бўл м ай , б ал к и Р о с с и я н и н г Э р о н ва 
А ф гонистон ҳудудларига я қ и н кел и ш и н и х о \л ам аган и д ан э д и ” , 
деб тўғри тал қи н қилади, б и р о қ бу эл ч и л и к н и н г асоси й мақсади 
Ў р т а О с и ё ҳ у д у д л а р и н и ў р г а н и ш , м а ъ л у м о т й и ғ и ш ва 
х о н л и к л а р н и ў зи н и н г б егар азл и ги га и ш о н т и р и б , улар б и л ан
б и т и м т у з и ш г а э р и ш и ш б ў л г а н л и г и н и т у ш у н и б е т м а й д и . 
И н гл и зл ар н и н г асосий мақсади эса, “ Бухоро л а ш к а р и н и янги 
қурол, тезотар тўплар билан қуроллантириш , ҳарбий муаллим лар 
ю б о р и ш ва Р о с с и я н и н г х у ф я ҳ а р а к а т л а р и д а н Б у х о р о
ҳ о к и м л а р и н и х а б а р д о р э т и б т у р и ш г и н а ” б ў л м а й 1, б а л к и
А ф ғонистонга нисбатан амалга ош и ри л ган таж овуздан сўнг бу 
ерда ҳам ўз м авқеини мустаҳкамлаб ол и ш д ан иборат эди.
А м и р Н а с р у л л о у н и н г ҳ а р а к а т л а р и д а н ё в у з н и я т л а р и н и
туш униб етгач, С тоддартни қам оққа олади.
С тоддартни қутқариш ва ун и н г реж аларини давом этгириш
м а қ с а д и д а 1841 й и л и к а п и т а н К о н о л л и Х и в а ва Қ ў қ о н г а
ю борилади. А. Г. С е р е б р ен н и к о в н и н г ё зи ш и ч а, у “ Хива хони 
о р қ а л и С то д д ар тн и қ у тқари ш га ҳаракат қ и л и ш б и л ан б ирга, 
қуш беги ва меҳтар билан ш ахсий учраш увларида хиваликларни 
Бухорога қарш и урушга отлантириш учун ҳар том он л ам а ҳаракат 
қ и л ад и .2 У ердан Қ ўқонга ўтиб, хон билан учраш увларида Қ ўқон 
аскарларига и н гл и зл арн и н г “ ҳарбий усули” ни ўргатиш ни такл и ф
қ и л ад и . А йни шу вақтда Қ ў қ о н га ю риш қ и л и б кел ган а м и р
Н асрулло уни ў зи н и н г ўрдасига та к л и ф қи л ад и ва ўзи б илан 
Бухорога олиб кетади. Бу ерда ҳам К онолли зим м асига ю клатилган 
то п ш и р и кд ар н и баж ариш билан ш уғулланаётганига ам и н бўлган 
а м и р уни ҳам қам оққа олади. Бухоро ам ири Э рон элчи си билан 
суҳбатда уларн и н г ки рдикорлари ҳақида ш ундай д еган эди: “ С и з 
билм ай си з, бу иккаласи б и зн и н г д авл ати м и зн и хароб қилиш га 
бел боғлаш ган. Гоҳо қоғоз ю бориб Қ ўқонд х о н и н и бизга душ м ан