Ўзбек дипломатияси тарихидан

Сўнгги йилларда нашр этилган ана шундай асарлардан айримларини
эслатиб ўтамиз: Али Акбар Вилояти. Тарихи равобати хорижии Эрон
дар даврони Носириддин шоҳ ва Музаффариддин шоҳ. Теҳрон, 1993;
Манижа Туробзода, Акрам Ҳусайнпур, Фарабо Шаҳиди Фар, Фаҳима
Вазирий. Моҳияти таҳвелот дар Осиёйи Марказий ea Қафкоз. Теҳрон,
1994; Муҳаммад Алихон Ғафур, Рўзномайи сафари Хаворозим. Теҳрон,
1994; Али Акбар Вилояти. Тарихи равобати хорижии Эрон дар аҳди шоҳ
Аббоси аввали Сафавий. Теҳрон, 1995 ва бошқ.
2. Эсноди аз равобати Эрон бо манотиқи Осиёйи Марказий, Маркази
мутолиоти Осиёйи Маркази ва Қафқоз. Теҳрон, 1994. 1-бет.
3. Ўша асар, 1-2-бетлар.
164

---

М ан а ш ундай б и р ҳолатда Э ронда б об и й лар қўзғолони рўй 
беради. Бу қўзголон қатор Ш а р қ м ам лакатлари, м асалан, Хитойда 
тай п и н л ар, Ҳ индистонда сипоҳийлар ҳаракати билан мазмунан 
ўзаро б о ғл и қ воқелик сиф атида тарих саҳнасига қалқиб чиққанди. 
Бу м ам лакатларда эн д и куртак отаёттан бозор м уносабатларининг 
а с р и й ф еод ал турғунлик б и л ан тў қ н аш га н л и ги , у н и н г устига, 
м у с т а м л а к а ч и Ғ ар б д а в л а т л а р и н и н г ҳ у к м р о н л и г и г а қ а р ш и
м аҳаллий аҳол и н и н г турли табақалари ораси да кучайиб кетган 
н о р о зи л и к кай ф и яти ана шу қўзголонларнинг юзага келиш ига 
асосий сабаб бўлган эди. Э рондаги бобийлар ҳаракати тез орада 
бостирилган бўлса-да, ун и н г бе вое ига таъсирида бу мамлакатда 
иж ти м ои й -си ёси й ҳаётнинг кўпгина қирраларини қам раб олган 
ислоҳотлар даври бош ланиб кетганди. Бу ислоҳотлар ш оҳ ҳукумати 
садр аъзам и М уҳамм ад Т ақи х о н н ом и б и л ан б евосита б о ғл и қ 
бўлди. Б ир вакднинг ўзида у мам лакат ҳарбий кучларининг бош 
қ ў м о н д о н и б ў л га н л и ги учун у н и н г и с л о ҳ о т ч и л и к ф а о л и я т и
кўпчилик адабиётларда “А м ир Н изом ислоҳотлари” ёки “Амири 
К абир ислоҳотлари” иборалари билан ҳам иш латилади.
А м ири К аб и рн и н г м ам лакат ички аҳволини яхш илаш , таш қи 
м авқеини м устаҳкамлаш га қаратилган тадбир-ислоҳотлари ичида 
у н и н г “ Т у р к м а н с а ҳ р о с и ” , ум ум ан , Т у р к и с т о н хон л и кл ар и га 
нисбатан амалга ош ирган ва ҳаётга тадбиқ эти ли ш и мўлжалланган 
реж алари алоҳида ўрин тугади. Бу тадбирларнинг асосий қисми 
Э ронда ун и н г бевосита раҳнамолигида амалга ош ирила бош ланган 
қ а т о р м у ҳ и м и с л о ҳ о т л а р , ч у н о н ч и , д а в л а т и н т и з о м и н и
мустаҳкамлаш , ҳарбий соҳада чуқур ислоҳотлар ўтказиш , икди- 
с о д и й -м о л и яв и й м асалаларни тубдан қайта кўриб ч и қи ш каби 
тадбирларнинг узвий қисм и эди. А мир К абир Э р о н н и н г ш им оли- 
ш а р қ и й н оҳи ял ари - Х уросон, А стробод ва С ей и сто н д а ички 
т а р т и б - и н т и з о м н и м у с т а ҳ к а м л а ш г а қ а р а т и л г а н б и р қ а т о р
м асалаларга эътибор берар экан , дастлаб Э рон сарқадларида ва у 
б и л ан бевосита чегарадош м интақаларда и с ти қ о м а т қилаётган 
туркм ан қабилалари билан м арказий ҳукуматнинг муносабатини 
яхш илаш га ҳаракат қилади. Э рон тарихчиларининг таъкидлаш ича, 
ун и н г бу соҳадаги уриниш лари “ катга м уваф ф ақият қозонади” . 
У л а р д а н б и р и - О д а м и я т н и н г ё з и ш и г а қ а р а г а н д а , М а р в
вод и й си н и н г туркм анлари - солорлар “ Э рон н и дарқол тан олиб, 
м арк ази й ҳукуматга бўйсуниш ни маъқул топадилар. Бу қабила
165

---

хон л ари - Ш оҳм у р о д х о н , Ж аҳ о н м у р о д х о н , М уҳам м ад А н а н , 
А р заб ек, О зо д и л к у й , А н н ам у ҳ ам м ад , С а ф а р м у ҳ а м м а д , О зо р , 
М уҳаммад М урод, А зрози, Элмурод ва ҳатго Ш оҳм уродхоннинг 
х о ти н и ҳам а м и р н и н г (М у ҳ а м м а д Т а қ и х о н н и н г ) т а к л и ф и г а
б и н о а н Т еҳронга кел и б я к д и л л и к б илан ш оҳ ҳукм р о н л и ги н и
тан оладилар. А м ир ўз навбатида уларга н авозиш лар кўрсатади 
ва чегаралар хавф сизлигин и сақлаш хусусида махсус кўрсатм алар 
бериб, 1265 (1849) й и л н и н г раби-ул-аввал ойида М арвга ж ўнатиб 
ю боради” 1. Ш у м уал л и ф н и н г м аълумотларига кўра, ш ундан сўнг 
“ т у р к м а н л а р н и н г ёвм у т қ аб и л ас и ҳам тўла р а в и ш д а Э р о н га
б ў й с у н д и р и л а д и ва а м и р у л а р н и н г э ъ т и б о р л и к и ш и л а р и г а
қим м атбаҳо сарп олар ж ў н атад и ” 2. А м ир К а б и р н и н г бу соҳада 
ам алга ош и рган тадбирлари ўш а п ай тд аёқ “ Т уркм ан с и ё са т и ” 
н о м и н и олган бўлиб, у н аф ақ ат туркм ан қабилалари б о ш л и қл ар и
билан олиб б орилган м узокаралар ва уларга нисбатан берилган 
турли тарздаги им тиёз ва рутбалар б илан, б алки , ай н и вақтда, 
қонли тўқнаш увлар йўли б илан ҳам ҳаётга т а д б и қ этиб борилади. 
М а с а л а н , А м и р н и н г г о к л а н қ а б и л а с и б и л а н о л и б б о р г а н
м узокаралари ҳеч қандай натиж а бермайди. Т у р к м ан л ар н и н г бу 
тои ф аси Э рон ш оҳи ҳукм рон л и ги н и тан о л и ш н и и стам айд и ва 
рад ж а в о б и н и б ерад и. Б ун д ан газабланган А м и р К а б и р 1849 
й и л н и н г ноябрь ойида Гургон саҳросига махсус қўш ин йўллайди. 
1849 й и л н и н г 3 декабрида Қ ораш айх деган ж ойда ф о р с мунтазам 
қўш инлари билан гокланлар ўртасида қ а тги қ ж ан г бўлиб ўтади. 
Бу қонли тўқнаш ув натиж асида гокл ан л арн и н г 5 м и н г киш идан 
иборат кучлари талоф отга учрайди3.
Б ир вақтн и н г ўзида А м ири К аб и рн и н г кўрсатм асига м у во ф и қ
Э р о н н и н г ш и м о л и -ш ар қ и й ноҳиялари ч егараларини, ай н и қ са, 
Т уркистон хонликлари сарҳадлари билан туташ ж о й л ар н и ҳарбий 
ж иҳатдан мустаҳкам лаш га алоҳида эътибор берилади. Ж ум ладан, 
Гургон д а р ё с и н и н г сўл қ и р ғо ғи д а З ад ар, Э лхон ва О қ қалъа 
каби м удоф аа и стеҳком лари қад кўтаради, Хўжа Н аф асд а эса 
й и р и к ҳ ар б и й қ а л ъ а қ у р и л и ш и б о ш л а б ю б о р и л а д и . Ч е га р а
ж о й л а р и д а г и э с к и ва ю қ о р и д а ги к а б и я н г и и с т е ҳ к о м л а р д а
мунтазам қўш ин б ўлинм алари ж ойлаш тирилади.
А лбатта, Э рон м ар к ази й ҳ о к и м и я т и н и н г м ам л ак ат ш а р қ и -
/.