Ўзбек дипломатияси тарихидан

/. 
Қадимги Эроннинг афсонавий шоҳи, гўё унинг даври 
башариятнинг
олтин даври бўлган.
2. Фирдавсийнинг “Шоҳнома”сида куйланган афсонавий шоҳлардан
бири.
3. Аҳмонийлар давлатининг (мил. ав. X I-IV асрлар) машҳур подшоҳи.
4. 590-628 йилларда ҳукмронлик қилган сосонийлар сулоласининг
шоҳларидан бири.
158

---

д ан ва ки то б л ар то п ш и р и л га н д а н к е й и н , м азкур к и то б л ар н и
б и з тар аф га ю б о р ти р ган ш а \р и ё р и й зо ти н и бу м аъ н и д ан тўла 
хаб ард ор қ и л м о қ учун л о зи м б ў л д и к и , бу та р а ф ҳам ў зи м и з- 
н и н г д а в л а тх о ^ л ар и м и зд а н б и р и н и аъл о ҳазрат хоқон с а р о й и га
р а в о н а қ и л д и к . Б и н о б а р и н , и м о р а т п а н о ҳ , и к к и ш а р и ф
м аҳрам га ҳаж қ и л га н ҳож и М уҳам м ад Ш а р и ф б е й н и (ул зо т 
д а в л а т х о ҳ л а р и м и з ж у м л ас и га к и р а д и ) м азк у р э л ч и ҳ а м р о ҳ - 
л и г и д а ж ў н а т д и к . Ҳ у м о ю н к ў р и н и ш ш а р а ф и г а м у ш а р р а ф
б ў л г а ч , з о т и о л и й н и д у о қ и л и б , м а қ с а д м а н з и л и т о м о н
ш о ш и л с и н . И к к и д а в л а т б и р д авл ат (д е к ҳам дам ) ва б о ш қ а
ҳеч қ ан д ай м ақ сад у м уд д аом и з йўқ. Б ундан буён о л и й д авл ат 
ўртасида о ш н о л и к ва б о р д и -к е л д и л а р йўли очилади ва Я р атган - 
н и н г х ай р и яти ва м арҳам ати туш ади. Б о ш қ а гап л арн и м азкур 
и м о р а т п а н о ҳ о ғзи д а н э ш и т а с и з. Ш аҳ р и ёр и й д а в л а т и н и н г қую қ 
с о я с и узун ва д а в о м л и бўлсин! Бу та р а ф га (к ў р сати л ад и ган ) 
ҳар қ а н ч а и з з а т - и к р о м д а н у м и д ш у к и , (О л л о ҳ т а о л о н и н г ) 
в а ъ д а с и га к ў р а , к и м м е н и н г а в л о д и м н и с и й л а с а , м ен у н и
к ў п р о қ с и й л ай м а н .
Д уода қ о л а м а н ” .1
М актуб Бухоро ам и рл и ги д и п л ом ати к ёзиш м алари услубида 
ниҳоятда м улозам ат ва муболаға билан ёзилган. У нда Оллоҳга, 
у н и н г п а й ғ а м б а р и г а ҳ а м д у с а н о л а р а й т и л г а н д а н с ў н г
Ф а т ҳ а л и ш о ҳ т а ъ р и ф и г а ў т и л а д и ҳ а м д а у н и н г с а р о й и г а
ю б о р и л аётган э л ч и л и к н и н г м ақсад у саб аб л ар и ҳ ақ и д а, элчи
Ҳ ож и М уҳаммад Ш а р и ф б е й н и н г ам и р саройида тутган м авқеи 
борасида туш унтириш берилади.
М актубдан кўри н и б турибдики, и кки ш ари ф маҳрам (М а к - 
каю М адина)ни ҳаж қилган Ҳ ож и М уҳаммад Ш ари ф б ей эл ч и ­
лиги асосан Т урки я султони саройига ж ўнатилган бўлиб, у н и н г 
олдига йўл-йўлакай Э рон саройига ҳам кириб ўтиш , Ф атҳалиш оҳ- 
га ҳурмат баж о келтириб, и кки ўртадаги борди -кел д и лар йўлини 
оч и ш , сўнг м ақсад м анзилига равона бўлиш вазиф аси қўйилган 
эди. Ҳ ож и М уҳамм ад Ш ар и ф б ей элчилиги Т уркия элчилигига 
ж авоб тари қаси д а, ан и қ р о ғи , Т уркия султони ном идан Бағдод
1. 
М азкур м акт уб “Лмир Ҳайдар Фатҳалиподшоҳга ё зд и ла р ”
сарлавҳаси остида “Муншаот ва ёрлиқот
 ” 
тўпламига ҳам киритилган.
Узбекистан Республикаси Фанлар Академияси ШИ қўлёзмалар хазинаси.
Инв. № 300. 22-а,б бетлар.
159

---

вол и й ен Б ухорога ю б орган ва а м и р и л ти м о с и га кўра ислом
у л а м о л а р и н и н г б и р н е ч а к и т о б л а р и н и е т к а з г а н э л ч и л и к к а
ж авоб ан ўш а элчи б илан ҳамроҳликда ю борилган эди.
Б ухоро ам и р л и ги б и л ан Э р о н ўртаси д аги м ун о саб атл ар д а, 
ю қорида эслати лган и д ек, эн г ўткир м асалалардан б и р и - қуллар 
м асаласи бўлиб, у давлатлараро а л о қ а л а р н и н г ри вож и га тў с и қ
бўлиб турарди. Н а Бухорога ва н а Э рон га бўйсунм аган кўчм анчи 
қаб и лалар карвон йўлларида ва чегара бўйларида ол ом о н л ар ва 
тал о н -то р о ж л ар ую ш тириб, одам ларни ҳайдаб кетар ва Бухоро 
ёки б о ш қ а ш аҳарлар бозорларида қулликка сотардилар. Бундай 
м удҳиш савдодан ҳам сотувчилар, ҳам о л увч и л ар м ан ф аатд о р
б ў л г а н л и г и д а н у н г а б а р ҳ а м б е р и ш қ и й и н л а ш а р э д и . Б у 
м у а м м о н и н г и ж т и м о и й -с и ё с и й м о ҳ и я ти д а н т а ш қ а р и , ғо яви й
асоси ҳам мавжуд бўлиб, у сун н и й ва ш и а м азҳаблари ўртасидаги 
таф о ву тл ар б и л а н б ел ги л ан ар эди. М асал ан , а м и р 1844 йили 
Б ухорога кел ган Э р о н эл ч и си б и л ан суҳбатда м азк у р м асал а 
бўйича изоҳ бериб, ш иаларни асир о л и ш , соти ш ва соти б олиш
ка б и а м а л л ар ў тм и ш у л а м о л а р н и н г ф а т в о л а р и а с о си д а о л и б
бори л ад и , деган э д и .1
И к к и н ч и тараф бундай ф и к р н и баҳсли деб ҳи соблаш и сабабли 
ҳамда и к к и давлат ўртасида ти н ч -тотувл и к ал о қал ар и н и ўрнатиш
м ақ са д и д а Б ухоро а м и р и в а қ т и -в а қ ти б и л ан Т у р к и я сул тон и
(халиф аи ислом )га элчилар ю бориб, м асал ан и н г ш ар ъ и й л и ги н и
ан и кд аш га ҳаракат қилар ва ун и н г та л қ и н и учун л о зи м бўлган 
китоблар улуғ улам олар ва бую к м уж таҳидларнинг асарлари н и
ю б ори ш н и и лти м ос қилар эди. Бу вази ф а 1228 ҳ. к. (1813) йили 
ам и р Ҳ айдар Э ронга ва Т уркия га ю борган Али Р и за элчилигига 
ҳам т о п ш и р и л га н ,2 Ҳ ож и М уҳаммад Ш а р и ф б е й эл ч и л и ги ҳам 
ш у м асал а б и л а н б о г л и қ эд и ва у н д ан к е й и н г и э л ч и л и к л а р
давом ида ҳам бу м уам мо баҳс этилар эди.
Ш унга қар ам ай , а м и р м актубида и к к и д авл ат ўртасида ҳеч 
қандай ғараз йўқлиги, улар бир давлат (дек ҳамдам) экан л и ги га 
и ш о н ч ва б у н д а н б у ён о ш н о л и к ва б о р д и - к е л д и л а р й ў л и
очилаж агига ум ид билдирилади. Ш у б и л ан бирга, Бухоро ам ири 
ё зи ш м а л а р и д а қабул қ и л и н ган та о м и л га кўра, эл ч и га о ғза к и
/.