Ўзбек дипломатияси тарихидан

Ўша асар, 19-бет.
172

---

то м о н га бўлган т а зй и қ и н и кучайтириш м ақсадида ю қоридаги 
м и ш -м и ш л а р Т у р к м а н саҳ р о си ва Х ива х о н л и г и н и н г турли 
ж ой лари д а атайлаб тарқатилган бўлиш и ҳам эҳтим олдан ҳоли 
эм ас эди.
Л о л а б о ш и р а ҳ н а м о л и г и д а Э р о н э л ч и л и г и ж а з и р а м а қум 
саҳроларида кўпдан-кўп м аш аққатларни бош идан кечирган ҳолда 
1851 йил ию л ой и д а Х ива ш аҳрига етиб келади. А м м о Э рон 
эл ч и си бу ерга келган кундан б о ш л аб о қ м узокараларга к и р и - 
ш и ш н и н и я т қи л ган бўлса ҳам бунга м уяссар бўла о л м ай д и . 
Ч у н к и Х и ва хон и М уқам м ад А м и н бу вақтд а п о й тах тд а й ўқ 
эди.
Гап ш ундаки, М уҳаммад А м инхон ўз элчи си О тан и ёз М аҳ- 
рам н и Т ехронга ж ўнатгандан сўнг, бу ерга М арв вилоятига Э рон
таҳдид со л аё т ган л и ги хабари ети б келади. М ар вн и ўз т а с а р - 
руф идаги сарҳадлардан бири деб билган ва бу вилоят учун неча 
бор Бухоро хонлиги билан кураш олиб борган Х ива хонига бу 
ҳол гўё у н и н г д а в л а ти га қ а р ш и Э р о н н и н г ҳуж ум и б о ш л а н - 
ганидек таъ си р кўрсатади. Бундай бир ш ароитда хон дарҳол М арв 
в о д и й с и т о м о н қ ў ш и н т о р т и ш г а ж а зм қ и л а д и . И к к и ой
м обай н и д а Х ива қўш ини М арвни қамал қилиб турса-да, ам м о 
ш аҳарни қўлга ки ри ти ш га м уваф ф ақ бўла олм айди. М арвликлар 
ўз ш аҳар лар и н и н г ян а б и р бор ҳарбий кучлар то м о н и д ан тал о н - 
то р о ж қ и л и н и ш и га йўл қў й м асл и к учун бутун ж о н -ж аҳ д л ар и
билан уни м удоф аа қиладилар. И к к и о й л и к қам ал натиж асида 
М арв аҳолиси катта қи й и н ч и л и к л ар н и бош идан кечиради, ам м о 
хи валиклар ҳам сув, о зи қ -о в қ а т тан қи сл и ги ҳамда қулай ш ароит 
й ўқл и ги д ан н о ч о р аҳволга туш ад и л ар, “ е м -х а ш а к захи ралари
тугайди, отлар ва туялар озиб-тўзиб кетад и” . 1 М у ваф ф ақи ятси з- 
л и к д а н р у ҳ и т у ш г а н М у ҳ а м м а д А м и н х о н н о и л о ж о р қ а г а
қайтиш га ф ар м о й и ш беради. А м м о худди шу пайтда унга Х уросон 
волийси Султон М урод М ирзо б ош чилигида ф орс кўш инлари 
Э р о н н и н г ш и м о л и -ш а р қ и й сарҳадлари то м о н йўлга ч и ққан л и ги
ва С ерахс ш ахрига я қ и н л а ш и б қолганлиги ҳақида хабар е тк а зи ­
лади. Х ива хони и кки ўт орасида қолган эди. Ш ундай ш ароитда 
М уҳам м ад А м и н х о н ш о ш и л и н ч р ави ш д а атр о ф д аги ту р к м ан
қ а б и л ал а р и га “ қ и зи л б о ш к о ф и р л а р н и н г м у су л м о н л ар усти га 
ю риш қи л ган л и ги ва уларга қарш и ғазотга кўтарилиш ҳар бир
/. 
М И Т Т , т. 2. 289-бет.
173

---

м усулм он учун ф а р з э к а н л и г и ” ҳақида х и то б н о м а ва м ахсус 
хатлар йўллайди. А й н и п ай тд а у, С ерахс ш аҳри а ҳ о л и си н и н г 
и л ти м о с и га кўра, у л арга ўз қ ў ш и н и н и н г ёвм у т ва ж а м ш и д - 
л а р д а н и б о р а т М и р А ҳ м ад х о н Ж а м ш и д қ ў м о н д о н л и г и д а г и
сарал ан ган қ и с м л а р и н и зудлик б и л ан ёрдам га й ў л л ай д и ” 1.
Бу орада Х уросон во л и й с и султон М урод М и р зо н и н г х уф и я- 
л а р и ун га қ а р ш и к е л а ёт ган Х и в а с у в о р и й л а р и н и н г қ у д р ати
ҳақида ваҳим али хаб арлар кел ти р ад и л ар ва ф о р с қўм о н д о н и ўз 
қ ў ш и н л а р и га С ерахс о с то н а л а р и д а н зуд л и к б и л а н М аш қадга 
қ а й ти ш ҳақида б у й р у қ б ерад и . Б ун д ан и л ҳом л ан ган ту р к м ан
қаб и л ал ари ва ж ам ш и дл ар 8 м и н г к и ш и л и к с у во р и й л ар б илан 
ў зл ар и д ан и к к и б а р ав ар кўп бўлган Х уросон қ ў ш и н и устига 
ш иддатли ҳужумга ўтадилар. Н атиж ада султон М урод М и рзон и н г 
м унтазам ар м и яс и т о р -м о р келти ри лад и . Ғ оли б то м о н кўплаб 
ўлж алар б и л ан б и р га ю злаб ф о р с сар б о зл ар и н и а с и р ол и ш га 
м у в а ф ф а қ б ў л ад и л а р . А с и р л а р гуруҳ-гуруҳ қ и л и н и б Х и в ага 
к е л т и р и л а д и ва х о н л и к б о з о р л а р и д а қул с и ф а т и д а с о т и л а
б о ш л а н а д и 2. Т а б и и й к и , бу в о қ е а л а р н и н г б а р ч а с и М уҳам м ад 
А м и н х о н н и Х ивада кутиб ўтирган Э рон эл ч и си Р и зоқул и хон
Л о л аб о ш и кўз ўнгида со д и р бўлади, албатта. У ўз ҳ укум ати н и н г 
ю к с а к т о п ш и р и к д а р и д а н б и р и — Х и в а д а э р о н л и к ф у қ а р о - 
л а р н и н г асоратда тути л и ш и га у зи л -к ес и л ч ек қў й и ш м асал а- 
с и н и н г с у л т о н М у р о д М и р з о т а л о ф а т и н а т и ж а с и д а я н а д а
м ураккаб туе о л га н л и ги н и туш унади.
А н а ш у н д а й б и р ш а р о и т д а Х и в а г а қ а й т г а н М у ҳ а м м а д
А м и н х о н ва Э р о н э л ч и с и Л о л а б о ш и ў р та с и д а м у зо к а р а л а р
б ош л ан ад и . Э л чи хон қабулида бўлар э к а н , б и р и н ч и к у н д а н о қ
ўзига нисб атан у қад ар катта хайрихоҳлик сезм ай д и . Ч у н к и хон, 
б и р и н ч и д а н , М а р в в и л о я т и г а н и с б а т а н Э р о н н и н г и л и н ж и
т у ф а й л и к а т т а с а р ф - \а р а ж а т л и ю р и ш н и у ю ш т и р и б , у н д а н
м у ваф ф ақ и ятси з қ ай ти ш га м аж бур бўлган э к а н , буни Э р о н н и н г 
ўз м ам л ак ати га н и сб атан ю рити л аётган та ъ м а ги р л и к си ёсати
н атиж аси д еб қарар, и к к и н ч и д а н , Э рондаги и слоҳотлар туф айли 
қ а й т а т у зи л га н ф о р с м у н та за м а р м и я с и Н и н г е н г и л м а с л и г и
ҳақидаги ваҳим али гап -сўзлар С ултон М урод М и р зо қ ў ш и н и -
/.