Ўзбек дипломатияси тарихидан

Одамият, Амири Кабир ва Эрон. Теҳрон, 1969. 416-бет.
2. Ўша жойда.
3. Одамият, 417-бет.
166

---

ш и м о л и й м и н тақ ал ар и ч егар ал ар и н и м устаҳкам лаш , ай н и қса, 
ан а шу м интақаларда Э рон ва Т уркистон х он л и кл ари таъсирига 
к и р и ш н и хоқлам аган э р к и н турк м ан қ а б и л а л а р и н и Т еҳронга 
тоб е эти ш га қ а р а т и л га н “ Т у р к м а н с и ё с а т и ” м аълум и ж о б и й
натиж алар беради. У ш бу тадбирлар б и ри н чи галда Э р о н н и н г ана 
ш у н о ҳ и я л а р и а ҳ о л и с и н и қ а т т и қ т а ш в и ш г а с о л и б к е л га н
“ о л о м о н ” ч о п қ и н л а р и н и н г к е с к и н суратда к а м ай и ш и га сабаб 
б ўл ди . А м м о Э р о н т а р и х ч и л а р и бу б о р а д а ги А м и р и К а б и р
ислоҳотларига баҳо б ерар эк ан л ар , ул арнинг аҳам и яти н и ҳаддан 
таш қар и бўртгириб тавси ф л аш га ҳаракат қиладилар. М асалан, 
“ В оқеайи и тги ф о қ и я ” деб ном лан ган бир ф о р с м анбасида ун и н г 
м уаллиф и “ўзбош им ча ту р к м ан л ар” ни Э ронга тобе этиш йўлида 
А м ир К абир амалга ош и рган тадбирлар натиж асида ҳатто 1-2та 
одам ҳам бемалол чегаралардан Астрободгача бехавотир келиб- 
кетадиган бўлди; агар туркм ан саҳросида б и р о н та си ги р подадан 
а д аш и б қолгудек бўлса, уни туркм анлар д а р \о л тутиб эгасига 
топ ш и рад и ган б ўлдилар” 1, деб ёзганди. В аҳоланки, б ош қа кўплаб 
м а н б а л а р н и н г м а ъ л у м о т л а р и га к ў р а , “ о л о м о н ” ч о п қ и н л а р и
кам айган бўлса ҳам, ам м о мутлақо тўхтаб қ ол м аган , Урта О сиё 
хонликларидаги қул б озорл ари эса иш лаб турган.
Т а б и и й к и , Т у р к и с т о н д а ги х о н л и к л а р , а й н и қ с а , “ту р к м а н
м асал аси "да кўл ж иҳатдан Э р о н б и л ан у зо қ вақтл ард ан буён 
м у х о л и ф а т д а б ў л и б к е л г а н Х и в а х о н л и г и Э р о н ҳ у к у м а т и
то м о н и д а н ам ал га о ш и р и л а ё т га н а н а ш у тад б и р л ар д ан яхш и 
хабардор бўлган. М арв вилояти учун ўзаро кураш давом этаётган 
бир алф озда А м ири К аб и р н и н г “Т уркм ан си ёсати ” ю қоридаги 
тадбирлар б илан чекланм аслиги ва у келаж акда янада кен гроқ 
тарзда давом эттирилиш и, бу сиёсат Э рон хукумати анчадан бери 
орзу қилиб келган м асала - Т уркистон хонликлари мустақиллигига 
раҳна солиш йўлида ам алий қадам лар таш лаш га олиб келиш и 
м у м к и н л и ги н и улар с е зи б турард и л ар. А м и р и К а б и р эс а бу 
борадаги ўз н и ятл ари н и си р сакдаш ни лозим ҳам кўрмаганди. 
Чунки тез орада ун и н г ан а ш у м ақсадларни ўзида акс этгирган 
ва Э рон тарихчилари том онидан “ Амири К аб и рн и н г Туркистон 
с и ё с а т и ” д е б н о м л а н г а н й ў л -й ў р и к д а р и ў з и н и н а м о ё н эта 
бошлаганди.
/. 
Ушбу парча Одамиятнинг юқорида зикр қилинган асаридан олинди.
417-бет.
167

---

Т уркистонн и н г бош қа хонликларида бўлганидек, Э рон то м о ­
нидан туғилган ж иддий хавф -хатар Хива ҳукм рон д оираларида 
ҳам та ш в и ш л и в о қ е л и к с и ф а т и д а м у ҳ о кам ага сабаб бўлади. 
М уҳаммад А минхон (1845-1855) бош чилигидаги Д евон бундай 
ш ароитда Э рон б илан бўлган м ун осаб атл ари и яхш и л аш сари 
қад ам т а ш л а ш , бу м а м л а к а т хуку м ати учун уруш б а ҳ о н ас и
сиф атида хизмат қилиш и м ум кин бўлган ом и лл арн и м узокаралар 
йўли билан ҳал этиш га тай ёр эк ан л и ги н и изҳор этиш м ақсадида 
зудлик билан Т еҳронга эътиборли э л ч и л и к ю бориш л ози м , деган 
қ а р о р га кел ад и . Бу э л ч и л и к к а б и р неча б о р ш ундай масъул 
давлатлараро хи зм атларн и адо эти б келган ва хон л и кд а катта 
нуфузга эга бўлган зу кко д и п л о м а т О т а н и ёз М аҳрам б о ш л и қ
этиб тайинланади. Хива элчиси 1850 йил “ раб и -ус-сон и й ой и - 
н и н г еттисида бой с о в га -са л о м л а р , б и р неча учқур отлар ва 
қимматбаҳо ов қуш лари” билан Теҳронга етиб келади ва О таниёз 
М аҳрам ш оҳ том он и д ан қабул қ и л и н и б , Хива элчи си унга ўз 
ҳукмдорининг “дўстлик изҳори битилган м актубини” топ ш и р ад и 1.
Бундан авваллари бўлганидек, бу с а ф а р ҳам Х ива хони Э рон 
ш оҳи га й ўл л аган ўз м ак ту б и д а у н га д ў с т о н а эҳ ти р о м и зҳор 
қи л и б , и кки ўртадаги б и р о д ар л и к р и ш та л а р и н и м устаҳкам лаш
тараф дори э к а н л и ги н и б и л ди рган д и . А м м о ф о р с м анбаларига 
К араганда, Х и ва хон и ю б о р ган э л ч и л и к , а й н и қ с а , О т а н и ё з 
М аҳрам келтирган м актуб м азм уни бу с а ф а р н а ф а қ а т ш оҳга, 
балки саройда йигилган барча аъёнларга қ а тт и қ те га д и . Ю қорида 
н о м и з и к р қ и л и н г а н Э р о н т а р и х ч и с и О д а м и я т н и н г
таъ ки д лаш и ч а, бунга сабаб бўлган н арса ш у э д и к и , “ Х ива хони 
ўз хатида Э р о н ш о ҳ и га худди т е н г ҳ у к м д о р л а р д е к м уом ал а 
қ и л г а н , ў з и н и м у с т а қ и л д а в л а т н и н г ҳ у к м д о р и с и ф а т и д а
тутганди. Бу эса М уҳамм ад Т а қ и х о н , я ъ н и А м ири К а б и р н и н г 
реж аларига зид бир ҳол э д и ” 2. “ Т ари хи м унтазам и Н о с и р и й ” 
м уаллиф и бу воқ еан и баён этар э к а н , ш оҳ ҳукум ати н и н г Х ива 
элчи си келтирган м актубдан бўлган н о р о зи л и ги саб аб л ар и н и
янада к е н гр о қ изохлаш га ҳаракат қ и л ад и . У н и н г ёзи ш и ч а, Хива 
х о н и н и н г Э рон ҳукм дорига бу тарзд а м уом алада бўлиш и қарам 
ҳ о ки м л и к ва ол и й ҳ о к и м и ят ўртасидаги қ о н у н -қ о и д а л а р га хи-
/.