Туркий қавмларнинг келиб чиқиши ва ёйилиши режа: Кириш Туркий қавмлар келиб чиқиши

ТУРКИЙ ҚАВМЛАРНИНГ КЕЛИБ ЧИҚИШИ ВА ЁЙИЛИШИ


РЕЖА:


Кириш
Туркий қавмлар келиб чиқиши
Милоддан аввалги даврда Ўрта Осиёда ирқлар
Марказий Осиё маданиятининг ўзига хослиги
Хулоса
Адабиётлар рўйхати

Кириш

Туркий халқларнинг этногенези тушунчаси хронологик, ҳудудий ва айрим этносларга бўлиниш динамикаси нуқтаи назаридан бугун яхлит илмий муаммо ҳолатидан кенгроқ маъно касб этмоқда. Бинобарин, туркий халқлар тарихий илдизлари туташ ўнлаб этник тармоқлардан ташкил топганки, уларнинг ҳар бири алоҳида этногенетик масалани ташкил қилади. Лекин шунга қарамай муаммонинг қадимий асослари ҳақида гап кетганда, илк муштарак даврни чуқурроқ тадқиқ этиш зарурати долзарблигича қолмоқда.
Аввало, бирор халқнинг келиб чиқиши ҳақида фикр юритганда фанда ўрнашиб қолган умумтуркий, умумэроний, умумславян, умумарий, хинд-европа умумийлиги, олтой халқлари умумийлиги (общетюркский, обще-иранский, алтайская общность) сингари фаразлар яшашга қанчалик ҳақли эканини ўйлаб кўриш лозим. Борди-ю, шу каби умумлашма тасаввурлар фанда амал қилар экан, генезис масаласида аниқ хулосалар учун етарли асос йўқлиги туфайли шартли равишдагина улардан фойдаланиш мумкиндир. Зеро, бизнингча, этник жараёнларда қачонлардир бирдан бир, ягона ядро, умум бирлик ҳеч қачон бўлган эмас. Этник бирлик туйғуси кўп минг йиллик жараён оқибатидир. Қадимий негизнинг ўзидаёқ уруғ ва қабилаларнинг ўзаро мулоқоти, иқтисодий-ижтимоий манфаатлари, ҳудудий восита орқали яқинлаша борган. Бу эса этник мансублик туйғусининг бош омилидир. Шу жараён кўп ҳолларда етакчи (доминант) этник бирлик, яъни иқтисодий-ижтимоий этник гуруҳ атрофига унга тобе гуруҳларни йиғиш салоҳиятига эга бўлган. Натижада этник умумийликнинг ижтимоий асоси вужудга кела бошлаган.
Туркий халқлар этногенезини юқоридаги каби Олтой бирлиги даврига боғлаш Хитой манбаларида турк-туркют-тукю каби аталган этник консолидация ходисасининг маконини Хитойга нисбатан шимоли-ғарбда жойлашган Олтой тоғлари этаги билан алоқадор кўрсатилишидан туғилган. Бундай қараш туркий халқларнинг қадимий асл маконлари ҳақидаги тасаввурни жуда тор қилиб кўрсатади. Гап шундаки, қадимги Хитой Олтойдаги тарихий вазиятлар билан яқинроқ таниш бўлган. Шу билан баробар милоддан аввалги I минг йилликдаёқ Ўрта Осиё, Волга бўйи, Дон Кубань, ҳавзалари, Шимолий Кавказ, Жанубий рус чўллари — то Дунайгача улкан худудларда кечган этник жараёнлардан бехабар эди. Хатто турклар — туркютлар, ту-кю атамалари билан Хитой милодий V асрдагина танишган ва ва уларни ўзи учун шимолдан ҳавф солиб турувчи куч сифатида қараган.