Ўзбек дипломатияси тарихидан

Сафарномайи Бухоро (асари Муҳаммадшоҳи қожор, 1259-1260).
Ба эҳтимоми Ҳусайн Замоний. Теҳрон. 1373 ҳ.к. 9-бет.
156

---

Ш а р қ ш у н о с л и к и н сти ту ти н и н г қўлёзм алар хази н аси д а сакд а- 
н а д и 1.
М азкур тўпламлар, умуман, анча яхш и ўрганилган. Б ир гуруҳ 
олим лар (А.А. С ем ёнов, П. И ванов, О. Чехович, М. Абдураимов, 
А. Ж уванмардиев, А. Ў ринбоев, Р. М укм инова, А. Вильданова, Т. 
Ф айзиев, Г. О стонова, Ш . Тиловов) бу мажмуалардан Бухоронинг 
хўж алик-маъмурий тузуми, ер-сув муносабатлари, с о л и қ тизим и 
ва ҳ.к. га оид ҳужжатларни та д қ и қ қилганлар ва қилмокдалар.
Б у х о р о н и н г д и п л о м а т и к а л о қ а л а р и г а о и д ҳ у ж ж атл ар д ан , 
хусусан Бухоро а м и р л а р и н и н г Ҳ и н д и сто н п о д ш о \л а р и билан 
ё зи ш м а л а р и И . Н и зо м и д д и н о в то м о н и д а н ва “ А м и р Ҳ ай д ар 
м актублари” тўплам и асосида Б ухоро-А ф ғо н истон д и п л ом ати к 
алоқаларига оид айрим маълумотлар Б. Хўжаева том онидан чоп 
э т и л га н 2.
Бу ерда шу пайтгача ўрган илм аган ва XIX асрн и н г б иринчи 
чорагида Б ухоронинг Э рон б илан д и п л о м ати к алоқаларига оид 
ҳужжатлар хусусан, а м и р Ҳ ай д ар (1801-1826)н и н г Э рон шоҳи 
Ф а т ҳ а л и ш о ҳ ( 1 8 0 3 - 1 8 3 3 )г а й ў л л а г а н м а к т у б л а р и д а н б и р и
атроф ли ча т а \л и л қилинад и. Ч унки М уҳаммад Р и зо Б алхийн инг 
“ М а к ту б о ти а м и р Ҳ а й д а р ” н о м л и м аж м у а с и д а н ж о й о л ган
а м и р н и н г Ф а т ҳ а л и ш о ҳ г а ё з г а н “ Ҳ а з р а т а м и р Ҳ а й д а р ба 
Ф атҳалиш оҳ, ҳоким и Э рон н ави ш тан д ” 3 сарлавҳали бу мактуби 
ҳ ан уз тў л ал и ги ч а та р ж и м а қ и л и н м а г а н ва и л м и й м уом алага 
к и р и т и л м а г а н . В а ҳ о л а н к и , у ў ш а д а в р д а г и Б у х о р о - Э р о н
д и п л о м а т и к м у н о с а б а т л а р и г а о й д и н л и к к и р и т у в ч и м уҳим
манбадир.
Ю қори д а эслати лган м аж м уадан ж о й олган уш бу мактуб асл
1. Мироншоҳ Мунши. Мактубот, муншаот, маншурот. Инв. № 289;
Муҳаммад Ризо Балхий. Мактуботи Амир Ҳайдар. Инв № 292; Муншаот
ва ёрлиқот. Инв. № 300; Мирзо Содиқ Мунши. Муншаот. Инв. № 302.
2. Низомуддинов И. Ё. XV I-X V III асрларда Ўрта Осиё-Ҳиндистон
муносабатлари. Т. Фан. 1968; Ходжаева Б. “О взаимоотношениях
Бухарского ханства с Афганистаном в первой четверти XIX века» (по
письмам амира Хайдара //Общественные науки в Узбекистане. 1990. № 7.
с. 53-56.
3. Муҳаммад Ризо Балхий. Мактуботи амир Ҳайдар. Узбекистан
Республикаси Фанлар академияси Ш И қўлёзмалар хазинаси. Инв. №292.
156-166-бетлар.
157

---

нусхадан кўч и рм ад и р, у н и н г ёзи л ган вақти ё к и б оси лган муҳри 
ҳақида м аълумот берилм айди. Қ уйида м актуб тўлалигича келти- 
рилади:
“ Ҳ азрат ам и р Ҳ айдар Э рон ҳ оки м и Ф атҳалиш оҳга ёздилар:
Ул подш оҳи (олам га) беҳисоб ҳамду сан олар м уносибдирки, 
у н и н г д а в л а ти ҳудудлари ёв хуруж идан ва м у л к л ар и ф азо с и
д уш м ан зарбидан мустаснодир.
Расулуллоҳнинг руҳи поки га беадад дуолар туҳф а бўлси н ки , 
пай гам б арли к етакчилиги у н и н г макдовли зотига раводир. Унга, 
яқи н л ари га ва асҳобал ари н и н г ж ам ъига О л л оҳн и н г салом лари 
бўлсин!
Я ратганга са н о л а р ва м ақ говл и (маҳмуд) етакч и м ақом идаги 
с у л т о н г а д у о л а р д а н с ў н г к ў н г и л о и н а с и д а б е н а з и р б ў л ган
п од ш оҳ - Ж а м ш и д 1 м ақ о м и га м у н о си б , л а ш к а р и ю лдузларча 
с а н о қ с и з, о ф то б я н г л и қ тож эгаси , о с м о н д е к б алан д , С урайё 
(Ю п и тер )д ек м артабал и к, Б аҳром (М ар с)д ек с авл атл и к, К ей вон
(С атурн )д ек ю к са к , Н оҳид (В ен ер а)д ек қ о б и л и я тл и к , Утторуд 
(М е р к у р и й )д е к з и й р а к , Ж а м ш и д д е к ш а в к а т л и , Ф е р и д у н д е к 2 
ҳаш ам атли, Д о р о д е к 3 п о с б о н , Ҳ усравдек4 н и ш о н д о р (бел ги л и к), 
э м н и о м о н л и к б и с о т и н и ё ю в ч и , Э р о н м у л к л а р и н и н г ҳукм - 
д о р и , ш авкатга тарти б б ерувчи, м ақтов ва ж и л о л ар га эҳтиёж и 
б ў л м а га н , т а в с и ф ва б а ё н л а р д а н ю қ о р и ту р у в ч и , д а в л а т и н и
О л л оҳ и н о я т қи л ган Ф атҳалиш оҳга еткази л ад и ва м аълум қ и л и - 
н а д и к и , ҳазратулло д а р го ҳ и н и н г бу н и ё зм а н д и б ун д ан аввал 
ҳазрати х а л и ф а и и с л о м д а н к и т о б сў р аган эд и . М ам л акатл ар
б е з а г и б ў л ган ул ҳ у к м д о р и л т и ф о т ва м е ҳ р и б о н л и к б и л а н
ҳурм атли и м ом лар ва бую к м уж таҳи д л арн и н г - О ллоҳ уларни 
р а ҳ м а т қ и л с и н ! - б и р н е ч а к и т о б л а р и н и Б а гд о д в о л и й с и га
ю бориб, ул зотга к и то б л ар н и бу тар аф га е тк а зи ш н и бую риб- 
д и л а р . М а з к у р в о л и й ў ш а к и т о б л а р н и ў з и н и н г и ш о н ч л и
киш иларидан бири орқал и бу тараф га етказди. Э лчи етиб кел ган -