Ўзбек дипломатияси тарихидан

1. Ўша асар, 48-бет.
152

---

яр о қл ар , тўп ва м илтиқлар, қуролхона ва \о к а зо л а р шу қадар 
(кўп) й иғилганки, унга ҳеч б и р м ам лакат бир соат \а м бардош
беролм ай ди ” . Элчи Э р о н н и н г ҳарбий қудратини эслатиб, у билан 
и т т и ф о қ ч и бўл и ш л о з и м л и г и н и и с л о м м а н ф а а т л а р и б и л ан
а с о сл а й д и : “ Ш унд ай д а в л а т б и л а н д ў с тл и к ва ҳам ж и ҳ атл и к 
ислом ни бақувват қилади ва куф рни мағлуб этад и ” .
Э рон элчиси Бухоро ам ири б илан суҳбатда Э р о н н и н г мавқеи 
ва ҳарбий қудратини тавси ф л аш да ан ча муболаға қилган эди. 
Зер о бу даврда Э р о н сар о й и А н гл и я н и н г тен г ҳуқуқли итти- 
ф о қ ч и си эм ас, балки у н и н г кучли таъсири ва тазй и қи остида 
бўлиб, А н гли ян и н г иста к ва талабларини баж ариш дан бош торта 
олмай қолган эди. М асалан, Ҳ иротга қарш и уруш олиб бораётган 
(1837-1838) М уҳаммадш оҳ, ай н и А н гл и ян и н г талаби ва тазйиқи 
остида бир йил давом этган Ҳ и р о т қам алидан воз кечиб, қайтиб 
кетиш га мажбур бўлган эди. Бу уруш да инглизлар Э ронга қарш и 
Ҳ и рот ҳоки м и н и қўллаб-қувватлаб, уни қурол билан таъ м и н ла- 
ган, қалъа м удоф аасини и н гл и з зобити П оттинж ер б ош қари б
турган эди. Э р о н л и к тарихчи Ж а м ш и д К и ён ф ар бу ҳакда шундай 
ёзади: “А нглия давлати Ҳ и рот ҳоким ига пинҳона ёрдам кўрсатиш
б илан чекланм ай ҳақи қи й баш арасидан н и қ о б и н и олиб таш лаб, 
Э р о н г а р а с м а н уруш э ъ л о н қ и л д и ва Э р о н н и н г ж а н у б и й
б ан д ар л ар и н и ўққа ту тд и ” . 1 Ш унд ан сўнг М уҳам м адш оҳнинг 
инглизлар талабига б ўйсуниш дан ўзга илож и қолм аган ва, мазкур 
тарихчи ёзиш ича, М уҳам м адш оҳ “А нглияга қарш и тура оладиган 
қудрати бўлм аганидан қам ал н и бўш атиб, руҳи туш иб Теҳронга 
қайтган э д и ”2.
Сал ўтмай инглизлар Э рон н и тенг хуқукди бўлмаган ш артнома 
тузиш га мажбур этадилар (1841) ва Бандар Буш ирда, Теҳронда, 
Т абризда ўзларининг савдо аген тли клари н и очиш га ва савдода 
катга им тиёзлар олиш га эриш адилар. О қибатда и н глизларнинг 
Э ронга экс порти й и лдан-йилга им портдан бир неча баробар о р ти қ 
бўла боради. Савдо алоқаларида баланснинг бундай бузилиши Эрон 
х ў ж а л и г и н и б у т у н л а й х а р о б қ и л а д и : қ и ш л о қ х ў ж а л и г и
туш кунликка юз тутади, пахтачилик, ҳунарм андчилик, умуман,
1. “Сафарномайи Туркистон
 " 
аз д-р Пашино. Таржимон Мартирос
Довудхонов. Теҳрон, 1372ҳ. 11-бет.
2. Ўша асар, 12-бет.
153

---

ан ъ ан ави й маҳсулотларни и ш лаб ч и қ ар и ш и н қи р о зга учрайди. 
О қибатда кен г хал қ о м м аси н и н г ғазаби 1844 й и л и б ош л ан и б , 
сакки з йил давом этган “бобийлар қўзголони”да ўз аксини топади. 
Бундай аҳвол мамлакатнинг қудрати ва А нглия билан тенг ҳуқукди 
иттиф оқдан гувоҳлик бермасди, албатта. Э рон шоҳи М уҳаммад- 
ш оҳнинг нотавонлиги ҳақида ун и н г ҳузурида катта нуфузга эга 
бўлиб, маслаҳатчилик қилиб турган Р осси ян и н г мухтор элчиси 
И .О . С и м о н и ч ҳам гувоҳлик беради. М уҳам м адш оҳнинг Ҳ ирот 
билан уруш бош лаш ига ўзининг қарш и бўлмаганлигини эслатиб, 
у ёзади: “Агар бир йил аввал м ен ҳарбий ю риш тараф дори бўлган 
бўлсам-да, 1836 йилги туркманлар устига ю рищ дан кейин шунга 
қатъий иқрор бўлдимки, на ёш шоҳ, на унинг васийси қўш инга 
қўм ондонлик қилиш га муглақо қодир эмаслар. М ен содир бўлажак 
оқибатни оддиндан кўра билган эдим ” .1
Э рон элчиси Бухоро ам и ри б илан суҳбатда, та б и и й к и , булар 
ҳақида гапирм аган ва, аф ти д ан , ам и р ҳам улардан бехабар эди. 
Бухоро а м и р и н и н г халқаро аҳволдан в о қ и ф бўлм аганлиги ҳақида 
“ Т у р к и с т о н т а р и х и ”д а ҳам ў қ и й м и з : “ У в а қ т л а р д а Б у х о р о
ум аролари орасида Россия б илан и н гл и зн и н г ва аҳволи о л ам н и н г 
ним а эк ан л и ги н и билган к и ш и й ўқ э д и ” . Б ундай вазиятда Э рон 
э л ч и с и н и н г с ў зл ар и Б ухоро а м и р и г а куч л и т а ъ с и р қ и л га н и
аж абланарли ҳол эм ас, албатта.
О қ и б а т д а а м и р Б у х о р о н и н г и ч к и ва т а ш қ и м а в қ е и н и ва 
в о қ е а л а р т а р а қ қ и ё т и н и ҳ и с о б га о л и б , Э р о н б и л а н зо ҳ и р и й
д и п л о м ати ян и сакдаб қолиш га қарор қилади ва “ С аф ар н о м ай и
Бухоро”да ёзилиш ича, “ Ҳ еч к и м н и м аж бур этм аган ва ўзлари 
хоҳиш билдирган ҳолда” Бухорода бўлган аси рлард ан 300-400 
к и ш и н и олиб кетиш га рухсат беради. Э лчи ёзиш ича, гўё ам и рн и н г 
ўзи ҳам 30 м и н г ти л л ага со ти б о л ган м и н гга я қ и н э р о н л и к
н а в к а р л а р и н и б е р и б ю б о р и ш г а қ а р ш и л и к қ и л м а с л и г и н и
биддиради.
“ С аф ар н о м ай и Бухоро”д а таъ ки д лан и ш и ч а, эл ч и н и н г таш аб- 
буси ва ҳаракатлари оқибатида м ингга я қ и н аси рлар йигилади 
ва баъзилари ўзлари нақд тўлаб, баъзилари учун элчи ҳ ақ тўлаб 
озод қилинади.
/.