Ўзбек дипломатияси тарихидан

Баёний. Шажарайи Хоразмшоҳи. 326-6 бет.
144

---

то м о н и д ан кутиб олинган. Хивада хорю кдан келган элчи ларн и н г 
и сти қо м ат қ и л и ш и учун барча ш ароитлар ҳозир қи л и н ган махсус 
э л ч и х о н а б ўл и б, чет эл лард ан кел ган р а с м и й вак и л л а р то ўз 
ю ртларига қайтгунга қадар ан а ш у ж ойда яш аш ган . М асалан, 
Б а ё н и й 1846 й илда Б ухородан Х ивага келган эл ч и л ар ҳақида 
м а ъ л у м о т б е р а р э к а н , ж у м л а д а н , қ у й и д а г и л а р н и ё з а д и : 
“ М уҳам м ад А м и н х о н н и н г ам ри била ш и говулбек эл ч и л ар н и нг 
олдига ч и қи б , эъзоз ва икром ила келтурубЬлчихонагя тутуршлу’1 
“ Гулш ани д авл ат”да 1854 йилда Х ивага келган Бухоро элчиси 
ҳақида ш ундай ёзилган: “ Бухоро подш оҳи А м ир Н асруллоҳнинг 
э л ч и с и М и р зо Қ а р о в у л б еги ки м , бурунр о қ а м и р и м азк у р н и н г 
м уҳаббатном асин келтируб, Х и вақ ш аҳрида эл чи хон аи ҳумою нда 
м утам акки н эрди ҳазрат соҳибқирон ум аройи изом ва кубаройи 
ф и ҳом зум раси д и н м уқарраби баргоҳи султоний, м аҳрам и асрори 
н и ҳ о н и й Я хш и М уҳаммад д оругони онга э л ч и л и к тар и қаси била 
Б у х о р о ж о н и б и г а и р с о л қ и л д и ” 2. Ш у а с а р н и н г б о ш қ а б и р
с а ҳ и ф а с и д а к е л ти р и л га н м аъ л у м о тл ар э с а , ю қ о р и д а т а ъ к и д ­
л а н г а н и д е к , а н а ш у э л ч и х о н а д а ҳ а ё т к е ч и р и ш у ч ун б а р ч а
ш а р о и т л а р м у ҳ а й ё б ў л г а н л и г и н и в а х о р и ж д а н к е л г а н
э л ч и л а р н и н г м аи ш а т и ҳар в а қ т х о н н и н г д и қ қ а т - эъ т и б о р и д а
т у р г а н л и г и н и к ў р с а та д и . “ 1274 й и л р а б и ъ у с с о н и й о й и н и н г
й и ги р м а и к к и си д а (1856 й и л , 9 д екаб р), - д еб ёзади О гаҳий, - 
Бухоро э л ч и с и Д овудхўж а М и р ах у р б о ш и э л ч и х о н а й и о л и й га 
туш урулди ва ўз м уддосидин а ф с у н р о қ вази ф а ва қун уқ етку- 
ру л д и ” .
Б ун д ай махсус эл чи хон ал ар Т у р ки сто н д аги б о ш қ а х о н л и к ­
л а р н и н г пойтахтларида ҳам мавжуд бўлган. Б уни солном алардаги 
қуйидаги сатрлардан билса бўлади: “ Атабаи гардун мартаба давлат 
ва иқболҳам дам Д ўстниёз м ақрам ки м , эл ч и л и к тар и қаси била 
б у р у н р о қ (1855 й и л ) Х ўқанд ви л о яти га м урсал б ўл м и ш эрди 
ан д о г ки м , с о б и қан таҳрир топди. Х удоёрхон (унга) подш оҳона 
н аво зи ш ва пурсиш лар кўргузди ва элчихонаи ф и р д ав сн и ш о - 
наға туш уруб, таъзим ва такр и м и кам оян бағи саъи ва кўш иш
қ и л д и ” .
Ю қ о р и д а к е л т и р и л г а н а й р и м п а р ч а л а р д а н к ў р и н и б
тури б д и ки , Хива солном аларида ўз а к си н и топган таш қи сиёсат
1. Огаҳий. Гулшани давлат. 96-а бет.
2. Ўша асар. 135-а бет.
145

---

м ас а л ал а р и га та а л л у қ л и м аъ л у м о тлар га та я н га н ҳолд а X V III 
асрдан то Р о сси я Хива хон л и ги н и босиб олгунга қадар (1873 
й и л ) бўлган в ақ т и ч и д аги уш бу х о н л и к н и н г т а ш қ и с и ё са т и
ҳақида иш ончли м атериаллар билан бирга, ўша даврда Ўрта Ш ар қ
м и н та қ а с и д а вужудга кел ган м урак каб вази ят, м устам л акачи
давл атл арн и н г бу м и н тақа м ам лакатлари ни ўз тасарруф лари га 
ол и ш учун ю ри тган с и ё са т л а р и ҳақида тасаввур ҳоси л эти ш
мумкин.
Бу ерд а я н а б и р ғо я т м уҳим ҳ о л н и т а ъ к и д л а ш л о з и м к и , 
с о л н о м а л а р д а г и Х и в а х о н л и г и н и н г т а ш қ и с и ё с а т и г а о и д
маълумотлар Хива х он л ари н и н г ўз таш қи сиёсатларида ўз даврида 
д и п л о м а ти я со ҳ аси д а ў р н а ти л га н қ о н у н -қ о и д а л а р га ҳар в ақ т 
қатьий риоя этиб к ел ган ли к лари н и кўрсатади. Р оссия, Э рон ва 
Т уркия давлат архивларида сақл ан и б қолган, Х ива эл чи л ари ўз 
хонлари н ом и дан бу м ам л ак атл ар ҳукм дорларига о л и б борган 
расм ий м актублар ҳам буни исботлаб турибди.
146

---