Ўзбек дипломатияси тарихидан

1. Ўша асар, 345-6 бет.
2. Ўша жойда.
138

---

м уж даи ф архадсам ар ети ш д и . Т а ҳ н и ятгу й л и к , м уборакбодлиғ 
русуми би л а ўз т а р а ф и д и н к и ш и ю б о р м о қ н и а н с аб ва ужиб 
кўри б , ф ази л а тб а р о р , ф а р о с а т и н т и м о Ш укрулло О ғони элчи 
қи л и б ва тан су қ ва армуғон тари қаси д а м и н г калла қўй ва м инг 
ботм он ғалла топш ируб, Ҳ и рот ю б орд и ” 1.
1856 йилда эса, Э рон қўш и н л ари Ҳ и рот устига ян а бостириб 
келганларида, М арвга етиб келган Хива хони М уҳаммад Амин 
(1845-1856) ўз сарҳадлари м удоф ааси йўлида қатор тадбирларни 
ам ал га о ш и р и ш билан б и рга, уш бу ш ақарга тугилган хатарни 
о л д и н и о л и ш д а у н и н г ҳ у к м д о р и га к ў м а к б е р и ш м ақ са д и д а
н аф ақ ат Ҳ ирот, балки А ф ғонистондаги б о ш қ а ҳукмдорлар билан 
ҳам у зв и й д и п л о м а т и к м у з о к а р а л а р о л и б б о р г а н д и . “ Х он 
ҳ азратл ари , - деб ёзади Б а ён и й а н а ш у во қ еал ар хусусида, - 
М арвга м ин жазм этиб ва навкарларга пул бериб ва там ом и ога- 
и н и л а р и га ва там ом и ум аро ва а р к о н и д авлатларга инъом лар 
бериб буюрдилар: ҳама саф ар асбоб и н и тай ёр этсунлар. М ундин 
б и р ҳафта ўткандин сўнг тан гр и қу л и тўрани ж о й н и ш и н этиб, 
о тл ан и б ч и қи б , оҳиста-оҳиста равон бўлдилар, ток и м там ом и 
л а ш к а р и зл а р и д и н туш уб ж а м б ў л д и л а р . Қ и ё к ў л и н и н г б и р
м ан зи л и га етиб келиб эрдилар. М а й м а н а н и н г хони ўғлини элчи 
қи л и б п еш каш л ар била ю бориб эрд и , ул ерга келиб м улозиматга 
етди. Ҳ и рот ш оҳидин ҳам б и р элчи кўп туҳф а ва п еш каш лар 
б и л а б и р ф и л кел турд и ва К о б у л д и н ҳам э л ч и к ел д и . Хон 
ҳазратлари бую рдилар: ф и л н и ясати б , устига қан ор ёпиб, о н и н г 
устига тахт қуруб - б оргоҳн и н г олдига келтурдилар”2.
Бу парчадан ян а бир нарса ан гл аш и л ад и ки , Ҳ и рот ш аҳрига 
нисбатан Э рон ую ш тирган ҳарбий ю риш га қарш и бўлган кучлар 
ичида Х ива хонлиги сези ларл и нуф узга эга бўлган ва қўш ни 
ҳукм ронликлар унга катта ҳурмат б илан қараганлар.
С олном аларда ўша давр д и п л о м ати яси тарихида қарор топган 
қатор қон ун -қои д алар ҳақида ва уларга қатъий р и о я этилганлиги 
хусусида ҳам гоят қ и м м а тл и м аъ л ум отларга дуч к ел ам и з. Бу 
соҳадаги ф актлар б и ргина Х ива хонлиги та ш қ и сиёсатига дойр 
м а с а л а л а р т а р и х и н и г и н а э м а с , б а л к и , у м у м а н м у с у л м о н
ш арқи д аги қатор б о ш қ а м ам л ак атл ар д и п л о м а ти я с и тарихига 
о и д а й р и м м у ам м о л а р н и т а д қ и қ э т и ш га ҳам и м к о н б ерад и .
/. 
Ўша асар, 346-бет.
2. Баёний, Шажарайи хоразмшоҳи. 345-б-346-а бетлар.
139

---

Ч у н о н ч и , Х ива х о н л а р и д а н б и р о н та с и ваф от то п с а ва у н и н г 
ўрнига янги хон тай и н л ан са, албатга, бу воқеа м уносабати б илан 
қ ў ш н и ва а л о қ а д а б ў л и н г а н у з о қ м а м л а к а т л а р г а э л ч и л а р
йўлланган. Бу м ам лакатлар ҳукм дорлари ҳам ўз навбатида ана 
ш у элчиларга қўш иб ваки л л ар ю борганлар. У лар, б и ри н чи д ан , 
а в в ал ги хон в а ф о ти м у н о с а б а т и б и л а н ўз ҳ у к у м а т л а р и н и н г 
т а ъ зи я си н и изҳор этга н б ўлсалар, и к к и н ч и д а н , ян ги х о н н и н г 
тахтга ч и қ и ш и н и м уборакбод қи л и б , унга вал и н еъм атл ари н и н г 
т а б р и к м а к т у б и ҳ а м д а с о в ғ а - с а л о м л а р и н и т о п ш и р г а н л а р . 
Б а ён и й н и н г ёзиш ича, Р аҳим қулихондан (1843-1846) сўнг тахтга 
ч и қ қ ан М уҳаммад А м и н хон ан а ш у анъанага м у в о ф и қ дарҳол 
“ атроф ва акн оф дағи қалъа ва балад аларн и н г ҳукм ронлариким , 
м уҳаб б атн ом ал ар ю б о р и б я к ж и ҳ а т л и к д и н д а м урар э р д и л а р , 
барчалариға жулуси ҳум аю ннинг эъ л о н и учун пайғом ю б орм оқн и
м у н о с и б к ў р и б , ҳар б и р и г а б и р к и ш и н и т а ҳ н и я т н о м а б и л а
ю бордилар, андоғким Ш укрулла О қ о н и Т еҳронга ю бориб, ан д и н
И станбулға б о р м о қ н и зам ам р эти б , ш оҳга ва ҳалиф аға м уносиб 
туҳф а ва п еш каш л ар б ери б, н ом алар топш урдилар ва Хўқанға 
О таниёзб екни таҳ н и ятн о м а би л а ю бордилар, хони м ағф урн и н г 
в а ф о т и ва ў з л а р и н и н г ж у л у с л а р и а х б о р и у ч у н М у ҳ а м м а д
Ш а р и ф б о й н и Бухорога ю борд и л ар” 1. Қ атьий қоидалардан ян а 
бири ш у бўлганки, агар эл ч и ю борилган м ан зи лга етиб боргунча 
уни йўллаган ҳукмдор в аф о т топса, бундай э л ч и н и н г ваколати 
расм и й кучини йўқотган ҳисобланган ва уни борган ж ойидаги 
хукм дор қабул қи лм аган ҳамда у б и л ан ҳеч қандай м узокаралар 
ю р и тм аган . Б ун д ай ҳ о л л ард а э л ч и л а р в а зи ф а л а р и н и ад о эта 
ол м асд ан орқага қ а й ти ш га ё к и ч о п а р о р қ а л и м актуб йўллаб, 
ян ги ҳукмдордан ўз вакол атл ари н и тасдиқгговчи хужжат келгунга 
қ а д а р ў ш а м а м л а к а т д а и с т и қ о м а т қ и л и б т у р и ш г а м аж б у р
б ў л г а н л а р . Б у н г а м и с о л т а р и қ а с и д а М у ҳ а м м а д А м и н х о н
т о м о н и д а н Т у р к и я га 1855 й и л д а э л ч и с и ф а т и д а ю б о р и л га н
Ш укрулло О қо б илан ю з берган воқеаларни келтириш м ум кин. 
М аълум ки, бу элчи халиф а ҳузурига равона бўлиш и б илан бир 
вақтда Хива хони С ерахс том он га ю риш ую ш тиради ва у ерда 
ж ангда ҳалок бўлади. Бу хабарни элчи йўлда эш и ти ш и га қарам ай 
ўз с аф ар и н и давом эттиради. А м м о И стам булда уни Х ива элчиси 
си ф атида тан олм айдилар ва у султон ҳузурига киритилм айди.
/.