Ўзбек дипломатияси тарихидан

Ўша асар, 3 2 6 -а -3 2 6 -б бетлар.
140

---

Ш у н д ан с ў н г у. Х о р а зм га м ак ту б й ў л л аб , ў зи н и н г э л ч и л и к
ваколатини янгидан тасд и қ л ан и ш и н и илтим ос қилади. Огаҳий 
‘Т у л ш а н и д авл ат”да ан а шу воқеал ар таф си л о ти н и баён этар 
э к а н , Х и ва тах ти га ў ти р га н я н г и х о н - С а й й и д М уҳам м ад
Б а ҳ о д и р х о н н и н г (18 5 5 -1 8 6 5 ) Т у р к и я с у л то н и А б дулм аж идга 
(1839-1861) махсус мактуб йўллагани ва унда Ш укрулло О қо 
ваколатини тўла т а с д и қ этган л и ги н и таъкидлайди. С олном ада 
бунинг исботи сиф атида келтирилган хон мактубида, ж ум ладан, 
қуй и д аги л ар битилган эди: “ Ш укрулло О қ о н и к и м , М уҳаммад 
А м ин хони м ар ҳ у м и й н и н г а м р и б и л а Рум ви л о яти га марсул 
б ў л м и ш э р д и , ҳ о л о И с л о м б у л ш а ҳ р и д а о л и й ж а н о б л а р и
хизм атида таваққуф кўргизм иш дур, ўз тараф и м и зд и н вакил ва 
элчи қилдуқ. О н и н г ваки лли к ва эл чи л и ги н қабул этсунлар ва 
М уҳамм ад А м инхон -марҳумий о қ о м и зн и н г ю боргон ном асида 
ҳ арн а сўз бўлса, б и зн и н г ҳам с ў зи м и з ш улдур, э ш и тс у н л а р ” . 
О г а ҳ и й н и н г ё з и ш и ч а , “ х а л и ф а н о м а м а з м у н и ғ а м у т т а л е ъ
б ўл ғон д и н сўнг Ш укрулло О қ о н и н г эл ч и л и ги н ва М уҳамм ад 
А м инхони ж аннат м акон н и н г н ом аси н қабул қилди. Ва Ш укрулло 
О қ о н и н г м ар таб аси н и б ур у н ғи д и н н еча д ар аж а б а л а н д эти б , 
в а зи ф а си ға кўп зару мол м у қ ар р ар қи л д и ва Ш укрулло О қо 
ғ о я т с и з м асрур ва хуш ҳол б ў л и б , б и р неча а й ё м н и Х оразм
азим ати учун рухсат о л м о қ ф и к р и д а ўткарди” 1.
А йрим ҳолларда элчиларга ю клатилган вазиф алар ҳақида ҳам 
а н и қ м а ъ л у м о т л а р к е л т и р и л а д и к и , у л а р д а н ў з а р о с и ё с и й
ал о қ ал ар н и н г дараж аси ҳақида, баъзи муҳим тарихий воқеалар 
туғрисида тўла тасаввурга эга б ўлиш и м к о н и туғилади. М асалан, 
“ Ф и рд авс у л -и қ б о л ”да баён қ и л и н и ш и ч а, 1814 йилда Х уросонда2 
Х ивага келган элчиларга хон ўз навбатида элчи қўш иб жўнатар 
эк ан , у билан бирга қўйидаги м азм унда хабар йўллайди: “Агар 
эл л и к ва итоат изҳорида с о д и қ бўлсалар, куз ф аслида инш оаллоҳ 
ул тар аф ға азм эткум и зд и р. А гар эл м ухолиф б ўлсалар, алар 
сам тиға нуҳзат қилғум издир. А гар эл бўлсалар, С аодатқулихон 
ян гл и ғ акобир ва мўътабар киш илард ан кўп ки ш и мулозиматга 
ирсол қилиб, закот ва хирожни кам о ҳаққаҳу ю борсинлар”2. Бундан
1. Огаҳий. Гулшани давлат. Узбекистан Республикаси Фанлар
академияси Абу Райҳон Беруний номидаги Шарқшунослик институти,
қўлёзмалар мажмуаси, тартиб рақами 7572, 2476-2516 бетлар.
2. Бу ерда Серахсдан келган элчилар ҳақида сўз боради.
141

---

ўш а й и л л ард а Х у р о с о н н и н г ш и м о л и й н о ҳ и я л а р и , ж ум лад ан , 
Серахс ва унинг атроф лари Х ива хонлиги тасарруф ида бўлганлиги 
ва унга тобе ж ойлар сиф атида хирож тўлаб тур га нл и ги маълум 
бўлади. Я на бир мисол. 1845 йили Бухоро ам ири Н асруллохон 
Хивага Қ ўчқорбек М ироҳурни элчи қи л и б ю боради. А ф тидан, 
ам ир Н асруллохон Хива ҳукмдори Раҳимқулихонга йўллаган ўз 
мактубида унинг ш аънига тегадиган тарзда муомалада бўлган ёки 
ички иш ларига аралаш иш даражасидаги таклиф лар йўллаган. Бунга 
ж авобан Хива хони Қ ўчқорбек М ироҳурга ўз элчиси Раҳматулла 
Қ о р а к ў з н и қ ў ш и б Б у х о р о га ж ў н а т а р э к а н , Н а с р у л л о х о н г а
қуйидаги м азм ундаги м актубни то п ш и р и ш н и бую ради: “А м ир 
Н асруллонинг муддаоси агар мусолаҳа қилиб б о р и ш м о қ бўлса 
м ухориба м ай д он и га ч и қ с у н к и м , б и з ҳам ул ам рга муҳайё ва 
мададдурмиз. Бу икки и ш н и н г қай си си н и ихтиёр қилса, ул ишга 
бел боғласунким, и кк и си ҳам б и зн и н г м ақсадим издур” 1.
Ш у нарса диққатга сазоворки, Х ива солном аларида муаллифлар 
у ёки бу мамлакатга хонлик тараф идан элчи қилиб тайинланган 
ш а х с л а р н и н г н о м и н и а т а ш б и л а н ч е к л а н м а с д а н , к ў п ч и л и к
ҳолларда, уларнинг насл-н асаб и , таваллуд топган ж ойи, хонликда 
эгаллаб турган мавқеи ҳақида ҳам аж ой и б маълумотлар келтириб 
ўтадилар. Ҳ ож и Ш укрулло О қ о , - дейилади “ Гулш ани давлат”да, 
- Хоразм д авлатининг қадим ий давлатхоҳ ум аросидин ва сартия 
т а в о й и ф и н и н г к о р о го ҳ к у б о р о си д и н д у р ва а н и н г м ан ш а ъ ва 
м авлиди К от вилоятидир ва ватан ва м аскан и ҳам андадур ва 
Муҳаммад Аминхон салтанати авойилида о н и н г амри била элчи 
бўлиб Рум подш оҳи султон Абдулмажидхонга ном а ва туҳфа элтиб, 
о н и н г ном а ва ҳадясин ҳам мазкур хон н и н г олдига келтурмиш
э р д и ” 2. «Ж о м еъ у л -в о қ е а т и с у л то н и й » д а Э р о н г а ю б о р и л га н
навб атд аги эл ч и ҳ ақ и д а эс а қ у й и д а ги л а р н и ў қ и й м и з: “ Э р о н
подш оҳи М уҳаммад ш о ҳ н и н г ю борган элчисига атабайи ф ал ак 
м а р т а б а м у л о зи м л а р и д и н д о н и ш ва и х л о с о р о й М у ҳ ам м ад
/.