қи л и ш ҳаракатида бўлиш ган ва баъзан У рганч хони б илан борди-
к е л д и м а қ о м и г а ў т и б , у л а р н и б и з г а қ а р ш и а д о в а т г а и ғво
қи л и ш ган ва (бу йўлда) қанча ҳараж ат қи л сан ги з би з тўлайм из
деб аҳд қ и л и ш га н ” .1
С т о д д а р т ва К о н о л л и н и н г ҳ а ё ти н и с а қ л а б қ о л и ш ҳақида
Б р и та н и я қ и р о л и ч а с и н и н г Бухоро а м и р и га йўллаган мактуби
ҳам, у н и н г и л тим осига кўра Росси я ва Т у р к и я н и н г воситачилиги
ҳам, Х ива х о н и н и н г ҳом ийлиги ҳам сам ара берм айди — инглиз
зобитлари қатлга етказилади. Бу ҳакда ёзган барча тарихчилар
а м и р н и н г б у а ъ м о л и н и и н г л и з л а р н и н г А ф ғ о н и с т о н д а
м ағлубиятга учраш и б илан боғлайдилар.
Б ундан бехабар А н гли я ҳукумати уларни озод қи л и ш учун
Э рон воситачилигидан ф ой дал ан и ш га ҳаоакат қилади ва
Э рон
орқали Ж озеф Вулф ном ли ш ахсни жўнатади. У М уҳаммадш охдан
о м о н н о м а ол и б , 1844 й и л и Бухорога етиб келади.
С тоддарт ва К о н о л л и н и озод қилиш да воситачи бўлиб келган
Ж о зеф Вулф ҳам у л арн и н г ш ериги сиф атида қ ам о ққа таш ланади.
Ш унд ан сўнг А н гл и я н и н г Э рондаги элчи си п о л к о в н и к Ш ейл
М у ҳ а м м а д ш о ҳ д а н б у и ш д а ш а х с а н в о с и т а ч и л и к қ и л и ш н и
и лти м ос қилади ва ш оҳ Бухорога ў зи н и н г эл ч и с и н и жўнатиб,
ун га б о ш қ а м асал ал ар қ ато р и д а Ж о зе ф В ул ф н и о зо д қ и л и ш
в а зи ф а си н и ҳам топш иради.
Э рон элчиси Бухоро ам и ри б илан суҳбатда ў зи н и н г мам лакати
б и л а н А н гл и я ў р таси д а и т т и ф о қ б о р л и ги н и э с л а т и б , қўлида
Э р о н ш оҳ и д ан о м о н н о м а с и бўлган и н гл и з ф у қ а р о с и Ж о зе ф
В улф ни и ззат-и кром б илан унга топ ш и р и ш л о зи м л и ги н и баён
қилади. Бундан “ Э рон ш оҳи н и н г рози б ўл и ш и ” ва, акс ҳолда,
“ п о д ш о ҳ н и н г х о т и р и р а н ж и ш и г а ” с а б а б б ў л и ш и ҳ а қ и д а
огоҳлантиради.
Э рон элчи си Бухорода с а к к и з ҳафтадан о р т и қ р о қ истиқом ат
қилади ва у ердаги аҳвол ҳақида, ам и р н и н г С ам аркан д , Хўжанд
ю риш лари ва ш и к ает еб қай тган и н и н г таф си лотл ари , ам и р н и н г
ф е ъ л -а т в о р и ҳ а қ и д а ҳ ам д а “ ш аҳар к е зи б й и ғ и л г а н ” б о ш қ а
хабарлар борасида ёзи б , бир неча даф ъа М аш ҳадга, Ҳ ож и Қосим
Т еҳ р о н и й
н о м ли ш ахсга ю бориб, у эс а уларни ш о қ саройига
ж ўнатиб туради.
Ш у тар и қа Б ухорон и н г ички ва таш қи аҳволидан хабардор
/.
“Сафарномайи Бухоро ”, 34-бет.
151
бўлиб турган ш о \ ҳукумати амирга янги ё р л и қ ва элчига мактуб
йўллайди. Элчига Хуросон ҳокими Осифуддавла томонидан ёзилган
ва М улла К ози м н ом ли ш ахс ол и б
келган мактубдан маълум
бўлиш ича, ш о ҳ н и н г янги ёрлиғи Ж о зе ф Вулфни озод қилиш
хусусида бўлган. Ёрлиқни ўқиб ч иққан замон ам и рн и н г дарҳол
и н гл и з соҳиблари ҳақида ra n о ч и ш и ҳам ай н и шу м уддаони
тасдиқлайди. А мир айтади: “ Я ш ира олм айм ан, мен улардан тинч
ва хотиржам эмасм ан; уни \а м ўзининг ш ерикларига қўшсам (яъни
қатлга етказсам — Д .В .) д е й м а н ” .
А м и р н и н г ф и к р и н и у н и н г қ ў ш н и л а р и - и н г л и з л а р н и н г
ниятларидан хабардор бўлган Х уросон ҳоким лари ҳам қўллаб-
қувватлар эдилар. Э рон элчиси Бухорода
турган кезлари бу ерга
Ҳ иротдан, Ш аҳрисабздан, Ҳ улумдан, Урганчдан элчилар келиб-
кетган эди. А м ир эътироф этиш ича, Ҳ ирот ҳоки м и н и н г элчиси
Ёрмуҳаммадхон олиб келган мактубда Ж о зеф Вулфни ҳам қатлга
етказиш такли ф и бор эд и .1
Б и р о қ а м и р , эҳтимол, мураккаб вазиятда Э рон билан ди п лом а-
ти к алоқаларни caiyia6 туриш мақсадида бўлгандир, элчига айтади:
“Аъло ҳазрат д авлатининг хоҳиши (ш ундай)
экан ва С из келган
э к а н с и з, (м а й л и ), С и зн и н гч а бўлсин - уни бахш ида қи л д и м ,
қайтаётганингизда ўзингиз билан бирга олиб кетасиз” .
Ш у билан бирга ам и р - балки, би з ҳам сизга қўш иб Англия
давлатига одам ж ўн атарм и з ва ў зи м и зн и н г м актуб и м и зн и с и з
орқали бериб ю борармиз, деб қўш иб қўяди. Б и р о қ “С аф ар н о м а”да
бу ҳакда бош қа маълумот учрамайди.
Ш ундан сўнг Э рон элчиси эр о н л и к асирлар м асаласида ҳам
қатъият кўрсатишга кириш ади. А мир билан хилватда олиб борилган
мусоҳабада Бухоронинг ички ва таш қи аҳволидаги муш кулотларини
тасвирлаб, элчи бундай ш ароитда Э рон билан ҳамжиҳат бўлиш
бирдан бир тўғри йўл, деб уқгиради. Ҳ ам ж иҳатликнинг
асосий
шартларидан бири эса, элчи ф и кри ча, эр о н л и к асирларни озод
қилиш ва бундан буён уларни со тм асл и к ва харид қ и л м асл и к
ҳақида ф арм он бериш дир.
“ С а ф а р н о м а й и Б ухоро” м азм у н и д ан э л ч и н и н г бу та к л и ф и
Э роннинг ҳарбий қудрати м авқеидан
туриб айтилгани очикдан-
о ч и қ кўзга таш ланади. У н и н г ф и кри ча, “ ж анг асбоблари ва қурол-
Do'stlaringiz bilan baham: 
