Ўзбек диалектологияси

Иннавация маркази 
— у ёки бу тил ёки шева ҳодисаларининг 
маркази. М асалан, (-вот, вуз (бовоттъ, келовузэ) маркази Тош кент 
шаҳар шеваси бўлиб, бу ўша инновация марказидан бош қа атроф 
шеваларга тарқалган.
Иррадиация 
— ҳодисанинг тарқалиш тушунчаси бўлиб, ареалнинг 
х арактерли б елги л ар и д ан бири. М асалан, ў р и н -п а й т кел и ш и ги
қўшимчаси 
-да 
Самарқанд, Бухоро, Қашқадарё шаҳар тип шеваларига 
адабий тил таъсирида тўсиқларга учрамасдан кириб бориш йўли билан 
тарқалган. Л екин қаратқич келишиги қўшимчаси (-нинг )нинг кириб

---

бориши айтарли натижа бермаётир .Чунки адабий тилга асос бўлган 
шаҳар шевалари талаффузида 
-нинг 
қўшимчаси мавжуд эмас.
Тил ҳодисалари, диалектал ҳодисаларни тадқиқ қилишда кўпинча 
ё н д о ш т и л л а р ва у л а р н и н г ш е в а л а р и м а т е р и а л л а р и б и л а н
солиштирамиз. Бу тўғри усул бўлиб, қўшни тиллар ва шевалардаги 
лингвистик ҳодисалар бир-бирига доимо ўтиб туради. Ўтиш ҳодисаси 
та р а қ қ и ё т н и н г кей и н ги даври ва м асо ф ан и н г я қ и н л и ги би л ан
характерланади. Бироқ тил ва диалектлар тараққиётининг қадимий 
даври учун характерли бўлган айрим ҳодисаларни изоҳлашда ёндош 
тиллар ва шевалар ҳар доим ҳам бир-бирига ўтавермайди. Масалан, 
Наманган гуруҳ шевалари учун характерли бўлган [р] ундоши ўзидан 
кейин келган ҳамма тил олди ундошларга сингиб кетиши Фарғона 
водийсидаги бошқа шеваларда учрайди: туссун - турсун, боддъ - бордъ, 
оттоқ-ортоғ, чош шэммъ- чоршэммъ.
Ш унингдек, турк — барлос шеваларидаги ово (амаки) ҳам ёндош 
шеваларнинг бирортасида учрамайди. Айнан шу каби ҳодиса Қашқадарё 
вилоятидаги шаҳар ва шаҳар тип шевада мавжуд. Бу ҳодисанинг 
инновация маркази қайси эканлиги ва унинг иррадиацияси илдизи 
қай томондан қай томонга йўналганлиги номаълум. Ўзбек шевалари 
атласи яратилганда мана шунга ўхшаш 
кўпгина 
муаммолари ечилган 
бўлар эди.