Ўзбек диалектологияси

Назорат топшириқлари
1. Жаҳон тилшунослигида халқ жонли тилини лингвогеографик усул асо- 
сида ўрганиш истиқболли эканлигини исботлаш.
2. Тилшуносликда лингвистик география усули билан шевашуносликни 
ўрганган олимлар ишлари билан танишиш.
3. Диалектологик атласлар билан ишлаш.
3- асосий савол
Ўзбек халқ шеваларини лингвогеографик усулда ўрганиш, унинг 
атласини яратиш масалалари.
Ўқитувчининг мақсади: 
Ўзбек шеваларини лингвогеографик усулда 
ўрганиш XX а с р н и н г 4 0 -й и л л а р и д а п р о ф ес с о р А .К Б о р о в к о в
томонидан олға сурилганлиги, бу соҳадаги ишлар В.В. Решетов ва
А.Шерматов томонидан ижобий амалга оширилган бир қатор ишлар 
хусусида талабаларга маълумот беради. Шу билан бирга қилинаётган 
ва қилинажак ишлар хусусида ҳам тафсилотланади.
ИДЕНТИВ ЎҚУВ МАҚСАДИ
3.1. Талабалар ўзбек ш еваларини ўрганиш да ли н гвогеограф ик 
усулдан фойдаланиш мумкинлигини билиб олади.
3.2. Бу янги усулнинг ўрганилишини А.К. Боровков, В.В. Решетов,
А. Ш ерматов асарлари воситасида исботлайди.
3.3. Ҳозирги кунда ўзбек шевалари уч асосий йўналишда ўргани- 
лаётганлиги ҳақида ахборот беради.
Ўзбек шевалари тадқиқотида асосан, тасвирий, қисман экспери- 
ментал ва қиёсий-тарихий усуллар қўлланилиб келинган. Айрим гуруҳ 
шевалар атласи устида текшириш ишлари олиб борилади.
Тилшунос олимлар Е.Д. Поливанов, Ғ. Олим, К.К. Юдахин,
А.К. Боровков, 
В.В. Решетов, Ш. Ш оабдураҳмонов, А. Ғуломов,
С. Иброҳимов, Р. Абдуллаев, М. Мирзаев, А. Алиев, А. Ш ерматов,

---

X. Дониёров, Н. Ражабов ва уларнинг шогирдлари ўзбек шевалари 
бўйича олиб борган бир қатор илмий изланиш ларда ш еваларни 
лингвогеографик ва ареал тадқиқоти учун манба яратади.
Ўзбек диалектологиясида бу соҳа ҳали ёш соҳалардан бири бўлиб, 
тугалланган бой материаллар асосида диалектологияга доир назарий 
м асал ал ар н и иш лаш , сўнг л и н г в и с т и к географ и я м асал ал ар н и
режалаштириш босқичига ўтди.
Ў збекистонда диалектолгик иш ларни бошқариб борувчи ягона 
илмий марказ — Ўз ФАнинг Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт 
институти диалектология бўлими мавжуд. Бу бўлим ҳозирги вақтда уч 
йўналиш бўйича иш олиб бормоқда:
1. Ўрганилмаган ўзбек шеваларини монографик тадқиқ қилиш.
2. Ўзбек шевалари луғатини тузиш.
3. Ўзбек тилининг диалектал атласини тузиш.
Ўзбек шеваларида умумтуркий изоглоссалар мавжудлигини дастлаб 
1930 йилларда профессор Е.Д. Поливанов таъкидлаб ўтган эди.
1944 йилда профессор А.К. Боровков ўзбек тили шевалари атласини 
яратиш мақсадида «Ўзбек шева-лаҳжаларини текширишга доир савол- 
жавоблар» анкетасини тузди. Шу анкета асосида 1945—1950 йиллар 
мобайнида Фарғона водийси шеваларидан материаллар тўпланди.
Орадан 20 йил ўтгандан кейин 1965 йилдан бошлаб, ўзбек шевалари 
хусусиятларини карталаш тириш иш и яна кун тартибига қўйилди, 
проф ам м а ва сўроқнома тузилди, диалектологик материаллар тўплана 
бошланди.
Ўзбек шеваларини карталаштириш ишини В.В. Решетов бошлаб 
берди. У Т ош кент вилоятининг бир қисм ини, Оҳангарон ҳудуди 
шеваларида учрайдиган фонетик, лексик ва ф ам м ати к ф арқдарни 
кўчирди. Ўзбек диалектологиясида биринчи бўлиб ўзбек қурама 
ш еваларининг 49 та лингвистик картасини тузди. Т ахм инан 150 
картадан иборат «Тошкент вилоят шевалари атласи»ни тузиш ишлари 
1980 йилда якунланди.
В.В. Решетов тузган лингвистик карталарда қуйидаги ф онетик, 
ф ам м атик ва лексик белгилар олинган. Фонетика бўйича «дж»лаш, 
«ж»лаш ва