Ўзбек диалектологияси

Таянч тушунчалар
Лингвистик гео ф аф и я усули: изоглосса, изофонема, изоморфема; 
м он о ф аф и к усул ; товуш тушунчаси, ф ам м атик шакл, лексик белги, 
грамм атик белги; диалект, лаҳжа, шева тушунчалари, лингвистик 
харита, лингвистик атлас, мос ҳодисалар, ареаллар, тил ланш афти, 
аралаш зоналар, инновация маркази, иррадиация, карталаштириш, 
р е г и о н а л а т л а с , з о н а л а т л а с , а р е а л л и н г в и с т и к п р и н ц и п , 
диалектологик принцип.
1
-асосий савол:
Л ингвистик географ ия, унинг ш еваларини ўрганишдаги бош қа 
усуллардан афзалликлари. Лингвистик геофафиянинг ўрганиш объекти.
Ўқитувчининг мақсади: 
Л ингвистика геоф аф и я предмети ҳақида 
талабаларга кўргазмали восита орқали тушунча бериш. Ш еваларнинг 
ў р г а н и ш
усу л и
— 
м о н о г р а ф и к
у с у л д а н
а ф з а л л и к л а р и . 
Л ингвогеоф аф иянинг ўрганиш объекги хақидаги тушунчани талабалар 
онгига сингдириш.

---

1.1. Л ингвистик география хақидаги тушунчани кўргазмалилик 
асосида исботлайди
1.2. Л ингвистик геоф аф и я усули билан м он оф аф и к усул орасида 
ф арқ ва афзал томонларини билиб олади.
1.3. Л ингвогеоф аф ик усулнинг объектини ўрганади.
Л ингвистик гео ф аф и я ( линго-географ ия) — тилш уносликнинг 
бир бўлими бўлиб, у маълум территорияда тарқалган тил ҳодисалари 
(товушлар, ф ам м ати к формалар, сўзлар)ни аниқлайди, уларнинг ўша 
ж о й га б ў л г а н м у н о с а б а т и н и к ў р с а т а д и . Т е р р и т о р и а л ти л
хусусиятларини халқ тарихи, тил тарихи билан ал о қадо р ҳолда 
таққослаб, тушунтириб, карталар орқали ифодалайди. Л ингвистик 
геоф аф ия ҳам территориал диалектларни ўрганади. Унинг энг муҳим 
хусусиятларидан бири кўргазм али ли ги бўлиб, унда маълум тил 
ҳодисаларининг ўрни ва тарқалиш чегараси карта ва атлас воситасида 
аниқ белгилаб берилди.
Карта ҳам атлас ҳам лингвистик геоф аф иянинг ифода воситаси 
бўлиб, унинг асосий мақсади тилнинг тараққиёт қонуниятлари ва 
йўлларини, кон кр ет д и алектларн и н г пайдо бўлиш и ва уларн и н г 
м иллий тилга бўлган м уносабати, ўзаро алоқаси н и туш унтириб 
беришдан иборатдир.
Лингвистик геоф аф ия бир қатор умумлингвистик проблемаларни 
яъ н и ти л д а л аҳ ж а, д и а л е к т , ш евал ар мавжуд бўл са, у л а р н и н г 
хусусиятлари н и м алар билан чегаралан и ш лари , д и ал ек тл ар н и н г 
умуммиллий тилга бўлган муносабати ва шу каби масалаларни ҳал 
қилмоғи керак.
XX асрнинг 60-йилларига қадар ўзбек тилшунослигида шевалар 
м он о ф аф и к усулда ўрганилиб келинган, бу жараён ҳозирга қадар давом 
этиб келмоқца. Бироқ 60-йиллардан сўнг ўзбек шеваларини ўрганиш 
икки хил йўналишда: 1) м о н о ф аф и к усул; 2) л и н гвоф аф и к асосида 
ўрганила бошланди.
М о н о ф а ф и к усул билан ўрганишда шевалар тавсифий усулда ёзиб 
олиниб, бош қа ўзбек шевалари ва адабий тилда қабул қилинган сўзлар 
товуш ва қўшимчалар билан қиёсланар эди.

---

Бу усулда оғзаки нутқни транскрипцияга ёзиб олиш, ёзиб олинган 
матнларни изо\лаш , диалектал хусусиятларни ўрганиш, диалектал 
луғатлар тузиш м оноф аф иялар яратиш ва шу кабилардан иборат.
Ўзбек диалектологиясида йирик м он оф аф и к асарларнинг пайдо 
б ў л г а н л и ги м о н о г р а ф и к т а д қ и қ о т м ев аси б ўл и б, э н д и л и к д а
ш еваларимизни қиёсий-тарихий, типологик тадқиқотининг ҳозирги 
замон ан и қ ва изчил усули (методи) тил ҳодисаларининг тарқалиш 
чегараларини аниқлаб берувчи лингвистик геоф аф ия ва ареология 
асосида илмий теширишни тақозо қилади ҳамда ўзбек халқ шевалари 
атласини яратиш масаласини навбатдаги вазифа қилиб кун тартибига 
қўяди.
М он ограф ик усул аосида ш еваларни ўрганишда кў п ро қ дала 
шароитида — қишлоқпарда юриб иш олиб борилади. Л ингвогеоф аф ия 
унга қ а р а га н д а а н и қ ху су си ятга эга. Ч ун ки л а н г в о г е о г р а ф и я
материаллари билан лабораториялар ва кабинетда шуғулланилади.Ш у 
нуқтаи назардан қараганда морфологик усул билан шевалар ўрганилиб 
бўлингач, лангвогеоф аф ик тадқиқот унинг материалларини илмий 
лабораторияларда тадқиқ этишдан, унинг давомчисидек, ундан ўсиб 
чиққан деб фараз қилинади.
Л и н гв и с ти к ге о гр а ф и я н и н г асо си й ўрганиш о б ъекти — тил 
ҳодисалари: 1. Изоглоссалар, изофонема ва изоморфема. 2. Лингвистик 
атласлар. 3. Мос ҳодисалар. 4. Ареаллар. 5. Л и н гвоф аф и к карталар ва 
карталаштириш. 6. Тил ланш афти. 7. Аралаш зоналар. 8. И нновация 
маркази. 9. Ирадаиация ва бошқалар.
1.