ZattíŃ DÚzilisi haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar mexanikalíq qubíLÍslar haqqínda dáslepki maǵLÍwmatlar denelerdiń teńsalmaqlíLÍǴÍ

8. Tegis ayna aldında adam tur. Eger adam aynaǵa 1 m jaqınlassa, adam 
hám onıń súwretleniwi arasındaǵı aralıq qalay ózgeredi?
A) 2 m kemeyedi. 
B) 1 m kemeyedi.
C) 2 m artadı. 
D) 2 m artadı.

---

153
9. Jaqtılıq hawadan shiyshege, shiysheden suwǵa ótti. Bunda jaqtılıqtıń 
tezligi qalay ózgeredi?
A) Hawadan shiyshege ótkende artadı, shiysheden suwǵa ótkende 
kemeyedi.
B) Hawadan shiyshege ótkende kemeyedi, shiysheden suwǵa ótkende 
artadı.
C) hawadan shiyshege ótkende kemeyedi, shiysheden suwǵa ótkende 
ózgermeydi.
D) Hawadan shiyshege, shiysheden suwǵa ótkende kemeyedi.
10. Qızıl reńdegi buyımǵa jasıl shiyshe arqalı qaralsa, buyım qanday 
reńde kórinedi?
A) Jasıl; B) Qizil. C) Toyǵın sarı. D) Qara.
JUWMAQLAWSHÍ SÁWBET
Bunda Siz VI bapta úyrenilgen temalardıń qısqasha juwmaqları 
menen tanısasız.
Jaqtılıq 
derekleri
Ózinen jaqtılıq shıǵaratuǵın denelerge aytıladı. Shártli túrde 
tábiyiy hám jasalma dereklerge bólinedi
Jaqtılıq 
qabıllawshılar
Jaqtılıq tásirinde isleytuǵın denelerge aytıladı. Mısalı, 
fotoplyonka, fotosúwret, videokamera, quyash batereyaları 
hám t.b.
Jaqtılıqtıń 
tarqalıwı
Móldir bir tekli ortalıqta tuwrı sızıq boylap tarqaladı. 
Jaqtılıq tarqalatuǵın sızıq 
jaqtılıq nurı
delinedi.
Jaqtılıqtıń 
shaǵılısıw 
nızamı
1
2
Túsken nur hám nur túsken noqatqa júr-
gizilgen 
perpendikulyar 
arasındaǵı 
múyesh 

túsiw múyeshi
, shaǵılısqan nur 
hám perpendikulyar arasındaǵı múyesh 

 
shaǵılısıw múyeshi
delinedi. Túsiw múye-
shi shaǵılısıw múyeshine teń.
Jaqtılıqtıń 
sınıwı
1
2
Sınǵan nur hám nur túsken noqatqa júr-
gizilgen perpendikulyar arasındaǵı múyesh 

sınıw múyeshi
delinedi. Jaqtılıq tezligi 
úlken bolǵan ortalıqtan tezligi kishi bolǵan 
ortalıqqa ótkende sınıw múyeshi túsiw 
múyeshinen kishi boladı.
Saya hám 
yarım saya
S
T
Jaqtılıqtıń 
tuwrı 
sızıq 
boylap 
tarqalıwı 
aqıbetinde 
tosqınlıq 
artındaǵı jaqtılıq derlik túspeytuǵın 
oblast 
saya
, tolıq emes túsetuǵın 
oblast 
yarım saya
delinedi.

---

154
Quyash 
tutılıwı
Ay
Oy orbitasi
Jer
Quyash
Jer hám Quyash aralı-
ǵına Ay túsip qalǵanda, 
Quyashtan Jerge kele-
tuǵın 
nurlardı 
Aydıń 
beki tip qalıw qubılısı. 
Jerde gi baqlawshınıń jaylasqan ornına baylanıslı halda 
tolıq 
tutılıw yaki tolıq emes tutılıw
baqlanadı.
Aydın tutılıwı
Ay
Ay orbitasi
Jer
Quyash
Ay hám Quyash aralıǵına 
Jer túsip qalǵanda Jerdiń 
sayasınıń 
Ayǵa 
túsiw 
qubılısı.
Jaqtılıq
tezligi
Jaqtılıqtıń bir tekli ortalıqta 1 sekundta basıp ótken 
jolı. Vakuumda eń úlken 
v
= 300 000 km/s qa teń. Basqa 
ortalıqta onnan kishi. Tábiyatta hesh bir dene yaki bólek-
she jaqtılıqtıń vakuumdaǵı tezligine teń yaki onnan úlken 
tezlikte qozǵala almaydı. Birinshi ret 1676-jılı daniyalı 
astronom O. Ryomer ólshegen.
Aynalar
Bir tárepi gúmis penen qaplanǵan shiyhse plastina. Plastina 
kórinisine qarap 
tegis
, 
dóńes
hám o
yıs
boladı. Tegis ayna-
da 
súwretleniw buyım úlkenliginde, jorımal, tuwrı, buyım hám 
ayna ortasındaǵı aralıq ayna hám súwretleniw aralıǵına teń, 
oń hám sol tárepler almasqan
halda boladı. 
Sferalıq 
aynada 
súwretleniw 
jasaw
1
2
2F
F
O
d
f
Súwretleniwdi jasaw ushın eki nur 
jetkilikli.

buyım ushınan ayna fokusına;

buyım ushınan bas optikalıq 
kósherge parallel, sońınan aynadan 
qaytıp, ayna fokusınan ótedi
Linza
Sferalıq bet penen shegaralanǵan móldir dene. Túrleri: dóńes 
(jıynawshı), oyıs (shashıratıwshı).
Fokus aralıǵı (
F
) linza optikalıq orayınan fokusqa shekemgi 
aralıq,
D F
=
1
– linzanıń optikalıq kúshi, 
D
=
1
m
= 1 dptr (di-
optriya).
Optikalıq 
asbaplar
Proekciyalıq apparat
Jaqtılıq spektri Aq jaqtılıq nurınıń úshmúyeshli shiyshe prizmadan ótkende 
reńli nurlarǵa ajıralıwınan payda bolǵan súwretleniw. 7 
reńnen ibarat: 
qızıl, qızǵılt-sarı, sarı, jasıl, kógis, kók, fiolet
.

---

155