Замонавий узлуксиз таълимни рақамлаштириш: педагогика соҳасида

Foydalanilgan adabiyotlar: 
1.O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyev qaror va farmonlari. 
2.Oʻzbek pedagogikasi tarixi, www.ziyo.uz. 
 

---

434 
 
БИОЛОГИК СУЮҚЛИКЛАР ТУЗИЛМАСИ ЎРГАНИШ ВA 
БИОТУЗИЛМАЛАРНИ ЎЗГАРИШИНИ МОЛЕКУЛЯР 
БУЗИЛИШЛАР ДАРАЖАСИДА АНИҚЛАШ 
Тоштемирова Н. - АДУ, Умумий педагогика кафедраси ўқитувчиси;
Атабаева Ф. - АДУ Кимё йўналиши талабаси.
 
Аннотация: 
ушбу мақола биологик суюқликлар тузилмаси 
ўрганиш вa биотузилмаларни ўзгаришини молекуляр бузилишлар 
даражасида аниқлаш ҳақида сўз юритилган.
 
Калит сўзлар: 
биосубстрат, биокимёвий, иммунологик, 
морфологик, биофизик, pеактив, биологик суюқлик, организм 
гомеостази, сувли эритма. 
 
Биологик суюқликлар тузилмаси турғун боғликликка эга эмас. 
Шунинг учун организм ички муҳитидаги барча суюқлик тизимида 
янги кимёвий субстацияни пайдо бўлишига биосуюқликни жавоб 
реакцияси ўта оператив, тузилмавий ўзгаришлар хажми буйича эса 
ўта тез бўлиб, ушбу ҳолат барча суюқлик тизим остига тарқалган 
бўлади. Ушбу ўзгаришлар дегидратациясидан сўнг турли хил 
параметрларда 
морфологик 
элементларни 
фиксациялашган 
кўринишда пайдо бўлган биосуюқлик фациясида ўз аксини топади.
Биологик 
суюқликларни 
қаттиқ 
фазасида 
тузилмавий 
ташқилланишини тадқиқ этиш усули анча содда. Шу билан 
биргаликда, биологик суюқликнинг тузилмавий расми «Фаза 
портрети» ўта мураккабдир. Муҳитнинг суюқ фазасида понасимон 
дегидратацияланиш уни ўз-ўзидан қайта ташқилланиш жараёнида 
кимёвий фаолликни тўлқинли ритмик тебранишини белгилаб олиш 
имконини беради. Организмда содир бўлаётган патологик жараёнлар 
унинг тузилмаси кимёвий фаоллиги физиологик ритмининг 
бузилишига олиб келиб, биологик суюқликнинг қаттиқ фазаси 
морфологик манзарасида ёрқин акс этади. Шу билан биргаликда, 
биологик суюқликнинг морфологик макон ва манзараси тирик 
организмда кечаётган юқори даражадаги замондаги тузилмавий 
физиологик ҳамда патологик ўзгаришларни ўзига хос кўринишда 
ўзида намоён қилади[1].
Биологик суюқликларда физиологик, экстремал ва патологик 
ҳолатларда турли ҳил компонентларининг ўзаро молекуляр таркиб ва 
характердаги юқори динамик ўзгаришлар содир бўлади. Бундай 

---

435 
ўзгаришлар молекуляр даражада гомеостазни тадқиқ этиш учун 
юқори даражада ахборот берувчи ҳисобланиб, турли хил 
касалликларни унинг эрта босқичларида барвақт ташхислашга асос 
бўлиб хизмат килади. Биологик суюқликларни сувли аралашма, 
минерал тузлар, оксиллар ва липотроп суюқ кристаллар сифатида 
қараш мумкин. Маълумки, хужайра ичида содир бўладиган 
метаболитик жараёнларни бирламчи бузилишини вужудга келиши 
хужайра ташқарисидаги иккиламчи ўзгаришлар билан ўзаро 
боғлиқдир.
Илмий 
адабиётлардан 
олинган 
маълумотлар 
биологик 
суюликларнинг текстурасини организм ички муҳити кимёвий 
таркибининг ўзгариши билан кучли боғлиқлиги унинг ташқи кимёвий 
ва физикавий таъсирини тасодифий ва йўналтирилган хусусиятига 
эга бўлган организм умумий реакциясининг маркери сифатида хизмат 
қилиши ҳақида гувоҳлик беради. Биологик суюқликлар-қон зардоби, 
ўт, орқа мия ва кўз ёши суюқлиги, сийдик, сўлак, ошқозон шираси, 
жароқат ажратмалари кабиларнинг морфологик манзараларини ўзига 
хослиги, касалликни эрта босқичида тегишли усуллар ёрдамида 
улардаги маълум патологик ҳолатни ривожланиш тенденциясини 
аниқлаш ва уни олдини олиш имконини беради.
Ишонч билан таъкидлаш мумкинки, инсон организмини 
биологик тадқиқ этиш тиббиёт соҳасида суюқликлари тузилмасини 
клиник принципиал янги усуллардан бири бўлиб, инсон организми 
ҳолатини ва коррекциялаш имкониятини баҳолаш бўйича янги 
концепцияларни шаклланиши учун кенг истиқболни очиб беради. 
Биологик суюқлик томчисини кўришида пайдо бўлувчи биологик 
суюқликларни 
физик 
ва 
физик-кимёвий 
хусусиятларидаги 
ўзгаришлари билан организмда кечаётган патологик жараёнлар 
ўртасидаги ўзаро боғлиқликни аниқлаш, шубҳасиз, нафақат назарий, 
балки амалий аҳамиятга ҳам эгадир.
Ҳозирги вактгача кўплаб (фақатгина Е.Г.Рапис томонидан 8000 
намуналар, В.Н. Шабалин ва С.Н. Шатохиналар томонидан эса 10000 
дан ортиқ намуналар) экспериментал материаллар тўпланган ва 
«кузатилган тузилмалар тури-патологик жараён» кўринишида ўзаро 
боғлиқлик аниқланган. Кузатилган тузилма тури ва касаллик 
ўртасида ўзаро боғлиқлик борасида айрим қонуниятлар аниқланган. 
Аммо, бундай ёндашувнинг ўзига камчилиги мавжуд бўлиб, булар 
тузилмаларни хос баҳолашдаги субъективлик ва натижаларни 
формализациялаштиришдаги қийинчиликлардир [2].

---

436 
Биологик суюқликларни дегидратацион ўзини ташкиллаштириш 
ходисасини тадқиқ этиш феноменологик тасвирлаш босқичида бўлиб, 
чоп эттирилган материаллардаги маълумотлар тарқоқ ҳолда бўлган ва 
асосан тиббиёт ходимларига тегишли бўлган. Фақат айрим илмий 
ишлардагина биологик суюқликларни дегидратация жараёнини 
тадқиқ этиш учун сон қийматлари хусусиятларидан фойдаланганлар 
[3]. Ушбу амалий тиббиёт қўлланилиши ҳодисани ташхисида 
кенгайганлигига қарамасдан биологик суюқликларни дегидратацион 
ўзини ташқиллаш жараёнини назарий жиҳатдан ёритиш тўлиқ 
охирига етмаган. 
Биологик суюқликларни кўришида кечадиган физик, биофизик, 
биокимёвий. биологик ва физик-кимёвий жараёнлар асосан охиригача 
тушунарси қолмоқда. Ушбу ҳодиса кечишини айрим жараёнларини 
тушунтириш бўйича маълум математик моделларни тузиш бўйича 
уринишлар ҳам мавжуд.
Этиологик омилларга боғлиқ бўлмаган ҳолда сурункали жигар 
диффуз касаллигининг авж олиши ва уни зарарланишига олиб 
борувчи асосий йўл бу фиброгенез жараёнидир. Фиброгенезнинг 
охирги босқичи жигар циррози ва унинг асоратлари (жигар-хужайра 
етимовчилиги, портал гипертензия) кўп ҳолларда кўнгилсиз 
башоратдан дарак беради ва ушбу гуруҳ касалларининг ҳаёт учун 
курашиш муддатларини қисқартиради. Биринчи маротаба фиброзни 
орқага томон ривожланиши мумкинлигини тасдикловчи клиник 
натижалар интерферон-а орқали сурункали гепатит билан даволанган 
беморларда юз берган [4]. Даволаш жараённда фибрознинг клиник 
белгиларини камайиши ёки йўқолиши кузатилган. Шуни таъкидлаш 
лозимки, жигар циррози бўлган беморларда морфологик белгиларни 
мавжудлиги билан касаллик acopатини ривожланишига монелик 
борлиги ҳақида фикр билдириш мумкин эмас.
Жигардан биопсия йўли орқали аниқланган циррознинг 
морфологик белгилари биоптатни (фиброз майдони, регенератор 
тугунлар, сақланган портал йўли) олиш жойи тузилмаси сабаб кескин 
фарқ қилиши мумкин. Замонавий визуал усуллар (УЗТ, КТ, ЯМPT) 
орқали олинган маълумотлар ҳам фибрознинг таркалиши ва жигар 
циррозини бошланғич белгиларини баҳолаш бўйича аниқ мезон 
бўлиб хизмат қилмайди. Инструментал тадқиқот усуллари орқали 
олинган натижалар одатда цирроз асоратини ривожланиши касаллик 
анча ривожланиб, унинг клиник белгилари намоён бўлиши билан 
бирга кечишини тасдиқлайди.

---

437 
Ҳозиргача сурункали гепатит (СГ) ва жигар циррозини (ЖЦ) 
ташхислашда жигар биопсияси ва кейинги уринларда биоттатни 
гистологик текшириш «Олтин стандарт» бўлиб ҳисобланади. Аммо, 
шуни таъкидлаш лозимки, ушбу усулни кенг қўллашни чегараловчи 
бир қатор камчиликлар мавжуд. Биринчи навбатта, бу усул инвазив 
ҳисобланиб, бир неча асоратларга, хатто леталликка олиб келиши 
мумкин. Юқоридагилардан келиб чиқиб, СГ ва ЖЦ да юқори янги 
ахборотли, хавфсиз ва каминвазив ташхисий тестларни қидириб 
топиш, айниқса, касалликнинг барвақт босқичида ўта муҳим бўлиб, 
ўз вақтида мутаносиб даволашни бошлаш ва уни ортга қайтмас 
асоратларини олдини олишга имкон яратади [1]. Фиброз барвақт 
босқичининг изчил ривожланишида (портал йўлида), жигар 
бўлмаларидаги гистоархитектоник бузилишлар орқали циррознинг 
барча белгиларини аниқлагунгача бўлган даврни бир неча 
босқичлардан иборат бўлган жараён сифатида қараш мумкин: F0- 
фиброз мавжуд эмас; F1 - фиброз портал йўлида; F2 - фиброз 
занжири; F3 жигар бўлмаларининг деформацияси билан фиброз 
занжири; F4 - жигарда ёлғон бўлмаларнинг ҳосил бўлиши.
Морфологик баҳо бериш, баҳолаш мезонларини стандартлаштириш 
морфологнинг малакаси ва тажрибасига боғлиқлигини ҳар доим ёдда 
тутиш керак.