Z sh. Shovqiyev, F. N. Oqbo‘tayiev

§1.24 Aerodrom qoplamalari ishida tabiiy-iqlim sharoitlari 
Тabiiy-iqlim sharoitlari aerodrom qoplamalariga turli darajada ta‗sir 
o‗tkazadi. Bu sharoitlarga joy relyefi, tuproq-grunt va gidrogeologik sharoitlar, 
yirik o‗simliklar (o‗rmon) ning xili va tarqalish shakli, iqlim va meteorologik 
elementlar kiradi. 
Joy relyefi va uning dengiz sathidan balandligi aerodrom qoplamalarining 
o‗lchamlariga, ko‗ndalang va bo‗ylama profiliga, nishabliklari tutash joylariga, 
shuningdek, oqava-drenaj tizimining va uchish maydonlarining gruntli qismini 
quritadigan konstruksiyalariga ta‗sir etadi. Ekspluatasiya jarayonida loyihada 
ko‗rsatilgan sharoitlarni ta‗minlash lozim, biroq o‗zgarishlar bo‗lib qolishi 
mumkin. Masalan, mikro va makrorelyef hosil bo‗lishi yoki uchish may-
donining gruntli uchastkalarida nishablikning o‗zgarishi kabilar, natijada o‗ta 
namiqib ketib, ko‗tarish qobiliyatini yo‗qotadi. Asos va qoplamalarning suv-
issiqlik rejimi relyefga va aerodrom qoplamasining dunyo tomonlariga nisbatan 
qanday joylashganiga bog‗liq. Yuzadagi va oqava suvlarning tez oqimlari suv 
oqizish novlari elementlarini, quvurlarning tutash joylarini tez ishdan chiqara-
di, ularni tez-tez ta‗mir etish zaruriyat tug‗iladi. 
Тuproq-grunt sharoitlari qoplamaning barqaror ishlash ishlamasligini, 
qoplamasi yo‗q uchish maydonlarida esa grunt yuzasini va chim qoplamani 
belgilaydi. Yuzadagi qatlamlar-soz tuproq, karst, qum juda beqaror bo‗lib, 
ularni doimo kuzatib turish kerak. Aerodromlarni ekspluatatsiya holatida ku-
zatib turishda iqlim sharoitlarining ahamiyati katta. Iqlim-geografik tavsif 
bo‗lib, muayyan joyga xos bo‗lgan ko‗payishi ob-havo rejimidir. Ko‗p yillik 
rejim deganda quyidagilar tushuniladi: mazkur joyda juda ko‗p davr mobayni-
da (bir necha o‗n yillar) kuzatilgan ob-havo sharoitlari majmuasi: sharoitlarn-
ing almashinuvi, ehtimoliy og‗ishlar, ularning birgalikda kelishi favqulodda 
holatlari (qursoqchilik, yog‗ingarchilik va sh.k.). Iqlim sharoitlari sifat va son 
jihatidan meteorologik elementlar bilan tavsiflanadi. Ulardan eng muhimlari: 
havo harorati va namligi, atmosfera bosimi, yerning grunt yuzasi va qoplamalar 
sirtining harorati va namligi, shamol tezligi va yo‗nalishi, atmosfera hodisalari 
(tuman, bo‗ron, yaxmalak va h.k.). 
Havo harorati: havo kemalariga texnik xizmat ko‗rsatish sharoitlarida, 
aerodromlarni ekspluatatsiyada tutib turadigan mexanizatsiya vositalarida aks 
etadi; shig‗ov va yugurish uchun zaruriy masofani aniqlaydi, demak, SUQM 

---

ning amaldagi uzunligidan kelib chiqib, havo kemalarining amaldagi tijoriy 
yuklamasini kamaytiradi; issiq va ayniqsa, ayozli kunlarda havo kemasi va 
aerodrom mexanizatsiya xodimlarini issiq urishidan va muzlab qolishdan 
saqlab qolish choralari ko‗riladi.
Havoning namligi va atmosfera bosimi atmosfera jarayonlarining rivojiga 
ta‗sir etuvchi eng muhim meteorologik elementlar hisoblanadi. Masalan, gori-
zontal yo‗nalishda bosimning har xilligi havo oqimlarini vujudga keltiradi, bos-
imning vaqt bo‗yicha o‗zgarib turishi esa frontal o‗zgarishlar hosil qilib, 
yog‗in-sochinga yoki bo‗ronga olib keladi. Harorat va namlik er yuzasi, aero-
drom qoplamasi va gruntining ekspluatatsiya holatiga ta‗sir etadi, ularda haro-
rat bilan bog‗liq kuchlanish va deformasiya hosil qiladi. Bu hodisalarni ruxsat 
etilgan darajagacha tushirish lozim. Тa‗mir ishlari davomiyligi va boslovchi 
materiallarni ishlatish imkoniyatlari harorat va namlikka bog‗liq. 
Shamol va shamol rejimi havo kemalarining ko‗tarilish va qo‗nish 
yo‗nalishini, reyslar muntazamliligini, SUQM ning yuklamasini, qishki ishlar-
ni, masalan uchish yo‗laklarini qordan tozalash yoki qorni tutib qolish 
texnologiyasini aniqlaydi.