1. Geografik joylanishi Geografik tuzilishi va relyefi

TURON TEKISLIGI
Kirish.
1.Geografik joylanishi
2.Geografik tuzilishi va relyefi
3.Iqlimi va ichki suvlari
4.Tuproqlari, o’simliklari va hayvonot dunyosi
5.Tabiiy geografik rayonlari
a) Qizilqum
b) Qoraqum
v) Balxash bo’yi va Ola ko’l
g) Quyi Amudaryo
d) Quyi Zarafshon
6. Tabiiy rasurslari va tabiatni muhofaza qilish
Xulosa.
Adabiyotlar:
KIRISH. Tabiiy geografik rayonlashtirish deganda xududlarni ularni tabiiy geografik hususiyatlariga qarab turli katta-kichiklikdagi regional birliklarga ajratish tushuniladi. Tabiiy geografik rayonlashtirishda mavjud bo’lgan va taksonamik jihatdan bir-biri bilan bog’liq regional tabiiy geografik komplekislar ajratiladi, har-bir komplekis tabiatning o’ziga xos hususiyatlarini ochib beradi ular tabiatni tasvirlaydi hamda haritaga tushuriladi. Tabiiy geografik region nafaqat tabiiy sharoiti bilan balki o’ziga xos tabiiy resurslari bilan ham boshqalardan ajralib turadi. Shuning uchun tabiiy geografik rayonlashtirish har-bir hududning o’ziga xos sharoiti va reurslarini boxolashga imkon beradi. Uning ilmiy va amaliy ahamiyati, ayniqsa hozirgi vaqtda tabiatda ekologik muozanatni saqlash va ekologik muomolarni oldini olish dolzarb masala bo’lib turganda, juda kattadir. Tabiiy geografik rayonlashtirishni taksonamik birliklar sistemasi asosida amalgam oshirish mumkin. O’rta Osiyo hududini rayonlashtirish bilan ko’p olimlar shug’ulangan. Ular dastlab tarmoq tabiiy geografik; geomarfologik, iqlimiy, tuproqlar geografiyasi, geobatanik va zoogeografik rayonlashtirishga etibor berganlar. Keynchalik kompleks tabiiy geografik rayonlashtirish sxemasi vujudga kela boshlagan. E.M.Murzaev va boshqalar O’rta Osiyoni rayonlashtirishda genetic, geomorfologik farqqa, zonalikning o’ziga xos xususiyatga ega ekanligiga ko’ra ikki regionga: 1.Tog’ 2.Tekislikka ajratib ularni alohida o’lka deb qaraydilar. L.N.Babushkin va N.A.Kagay (1964-1965y) O’rta Osiyo tabiatini uzoq vaqt tekshirish asosida regionning yangi tabiiy geografik rayonlashtirish sxemasini ishlab chiqdilar. Sxemaga ko’ra O’rta Osiyo Yevrosiyo materigining bir qismi tabiiy geografik o’lkasidir. 1.Turon, 2.Markaziy Qozog’iston 3.Jung’oriya Olatovi-Tyanshan 4.Pomir-Tibet 5.Eron provinsiyalariga bo’lingan. Provinsiyalar tekislik, tog’ oldi qiyaliklari va tog’li kichik provinsiyalarga, ular okruglarga (rayonlar guruhi va nihoyat rayonlarga bo’linadi. Tabiiy geografik o’lka provinsiya, kichik provinsiya, okrug rayonlarga bo’linadi. Ko’pcxilik olimlar tabiiy geografik rayonlashtirish sxemalarida materik ichida poyas (mintaqa), geotip, zona kabi birliklarga ajratadi. L.N.Babushkin va N.A.Kagay materik ichida tog’ridan tog’ri tabiiy geografik o’lkani ajratishadi. I. Tabiiy geografik o’lka: u materikning katta qismidan iborat bo’lib geomarfalogiyasi, iqlimi va gidrografiyasining umumiyligi bilan hamda gorizontal zonalarning balandlik mintaqalari bilan ma’lum darajada bog’liqligining o’ziga xosligi bilan boshqalardan ajralib turadi. O’lkani ajratishda tabiiy geografik sharoitning kenglik zonalariga bo’linishini ham inobatga olganlar. II. O’rta Osiyo tabiiy geografik o’lkasini uchta provinsiyaga ajratadilar: 1)Turon, 2) Jung’oriya Olatovi-Tyanshan, 3) Markaziy Qozog’iston. Tabiiy rayon landshaftning ma’lum majmuasidir. O’rta Osiyo hududini tabiiy geografik rayonlashtirishda har xil masshtab va maqsada har xil tamoil va uslublarni qo’llab amalgam oshirilgani uchun rayonlashtirish sxemalarida katta farqlar mavjud; Biz ushbu kurs ishining birinchi bobida O’rta Osiyo tekislik qismi provinsiyasiga tavsif, ularning geografik o’rni, rel’rfi, iqlimi, tuproq, o’simlik va hayvonot dunyosiga tavsif keltiramiz va ikkinchi bobda tekislik qismi provinsiyalaridan ayrimlari Qozog’iston past tog’lari, To’rg’ay Mug’ojar, Mang’ishloq Ustyurt platosi misolida o’rganamiz.
Geogtafik tusilish va relyefi
Turon pasttekisligi geologik strukturasi jihatidan bir butun, yaxlit tuzilishga ega. Uning o’rni Turon plitasiga mos keladi. Turon plitasining tektonik rivojlanishida ikki bosqich kuzatiladi: geosinklinal va platforma. Paleozoyda Turon plitasi Ural-Tyanshan geosinklinal oblasti tarkibiga kirgan. Tog’ hosil bo’lishining kaledon bosqichida Markaziy Qozog’istonning g’arbiy qismi va Shimoliy Tyanshanning quruqlikka aylanishi yuz bergan. Tektonik harakatlar natijasida antiklinallar bilan birga katta cho’kmalar vujudga keladi,asalan, Jezqazganda – Chuy, Teniz, To’rg’ay, Sirdaryo va boshqalar. Poleozoyning oxirlarida kuchli burmalanish Ural Tyanshan geosinklinal oblastining janubiy qismida quruqlikni tarkib topishiga olib keladi. Relyefning ko’tarilgan (musbat) shakllari bilan bir qatorda cho’kkan (manfiy) shakllari ham bunyod bo’ladi. Ural burmali oblastining sharqiy tomonida Uraloldi cho’kmasi, shuningdek Mang’ishloq, Tuarqir, Shimoliy Ustyurt, Orol dengizi, pastqam Qoraqum va Janubi-Sharqiy Turkmaniston hududlarida cho’kmalar tarkib topdi. Poleozoy jinslarining ko’tarilgan joylari Markaziy Qizilqum, Mang’ishloq, Tuarqir va boshqa strukturali fasial zonalari Nurota, Markaziy Qizilqum, Sulton Uvays, Janubiy Orolbo’yi, Ustyurt, Mang’io’loq orqali avvalo g’arbiy, shimoli-g’arbiy va meridional yo’nalishda davom etib, shimolda Ural strukturalari tomon yo’nalgan. Gersin tog’ hosil bo’lish bosqichida ushbu yoysimon strukturali fasial zona Ural va Tyanshan tizmalarning bir bosqichda tarkib topganidan darak beradi.
Turon plitasining platformali qoplami ko’pgina joylarda yura, chuqurliklarida esa trias yoshidagi yotqiziqlardan tuzilgan. Ushbu yoshdagi jinslar asosan argillit, alevrolit, qumtosh, joylarda gildan iborat. Ularning jami qalinligi 1800 m, O’rta yura – quyi miosen yotqiziqlari aksariyat dengiz genezisiga ega gilli, slanes, ular ustida qumtosh slanes bilan almashib keladi. Katta Balxanda ularning umumiy qalinligi 4000 m, Yuqori yura jinslari terrigen korbanatlidir., bo’r davri jinslar
ko’proq dengiz terrigen tarkibida, janubi-g’arbda korbanatlidir. Shimol – g’arbga tomon kontinental jinslar tarqalgan. Quyi poleogen-quyi pliosen jinslari dengiz ta’sirida tarkib topgan. Yuqor pliosen – to’rtlamchi davr yotqiziqlari dengiz va kontinental harakterga ega. Keyingisi alp burmalanishi natijasida tog’ yonbag’irlarining yuvilishidan vujudga keladi. Turon plitasi Tektoniktuzilishning o’ziga xosligi uning relyef tuzilishini ham belgilaydi. Asosiy orogen strukturalar kenglik va shimoli-g’arbiy yo’nalishda tarkib topgan. Bu hol Tyanshan geosinklinal oblastining g’arbiy tarmoqlari (Qoratov, Nurota, Qoratepa, Ziyovuddin – Zirabuloq va boshq.) ning gersin burmalanish bosqichida mazkur yo’nalishda boshqa hudularda ham yangi orogen strukturalarning vujudga kelishi bilan bog’liq. Janubdagi (Katta va Kichik Balxan, Tuarqir) ham shu yo’nalishga mos keladi.Ushbu strukturalar orlig’idagi hududlar asosan ulkan cho’kmalardan iborat. Markaziy Qizilqum poleozoy massivlari va Oqchag’il platosi bilan Qortov tizmasi orlig’idagi pastqamlik ( Sirdaryo vodiysi kesib o’tgan), Janubiy Tyanshan tizmalari (Qoratepa, Ziyovuddin-Zirabuloq) va Markaziy Qizilqum poleozoy tog’lari bilan Markaziy Qoraqum gumbazi (xozirgi Qorqum cho’li) orlig’idagi xorazm-Ismoil bukilmasi (mazkur hudud Amudaryo vodiysi bilan band), shimoli-g’arbda u Borsakelmas va Asakovdan bukilmalari bilan band
Turon tekisligining deyarli markaziy qismi shimol – g’arbga tomon kontinental jinslar tarqalgan. Quyi poleogen-quyi pliosen jinslari dengiz ta’sirida tarkib topgan. Yuqor pliosen – to’rtlamchi davr yotqiziqlari dengiz va kontinental harakterga ega. Keyingisi alp burmalanishi natijasida tog’ yonbag’irlarining yuvilishidan vujudga keladi. Turon plitasi Tektoniktuzilishning o’ziga xosligi uning relyef tuzilishini ham belgilaydi. Asosiy orogen strukturalar kenglik va shimoli-g’arbiy yo’nalishda tarkib topgan. Bu hol Tyanshan geosinklinal oblastining g’arbiy tarmoqlari (Qoratov, Nurota, Qoratepa, Ziyovuddin – Zirabuloq va boshq.) ning gersin burmalanish bosqichida mazkur yo’nalishda boshqa hudularda ham yangi orogen strukturalarning vujudga kelishi bilan bog’liq. Janubdagi (Katta va Kichik Balxan, Tuarqir) ham shu yo’nalishga mos keladi.Ushbu strukturalar orlig’idagi hududlar asosan ulkan cho’kmalardan iborat. Markaziy Qizilqum poleozoy massivlari va Oqchag’il platosi bilan Qortov tizmasi orlig’idagi pastqamlik ( Sirdaryo vodiysi kesib o’tgan), Janubiy Tyanshan tizmalari (Qoratepa, Ziyovuddin-Zirabuloq) va Markaziy Qizilqum poleozoy tog’lari bilan Markaziy Qoraqum gumbazi (xozirgi Qorqum cho’li) orlig’idagi xorazm-Ismoil bukilmasi (mazkur hudud Amudaryo vodiysi bilan band), shimoli-g’arbda u Borsakelmas va Asakovdan bukilmalari bilan band Shimol – g’arbga tomon kontinental jinslar tarqalgan. Quyi poleogen-quyi pliosen jinslari dengiz ta’sirida tarkib topgan. Yuqor pliosen – to’rtlamchi davr yotqiziqlari dengiz va kontinental harakterga ega. Keyingisi alp burmalanishi natijasida tog’ yonbag’irlarining yuvilishidan vujudga keladi. Turon plitasi Tektoniktuzilishning o’ziga xosligi uning relyef tuzilishini ham belgilaydi. Asosiy orogen strukturalar kenglik va shimoli-g’arbiy yo’nalishda tarkib topgan. Bu hol Tyanshan geosinklinal oblastining g’arbiy tarmoqlari (Qoratov, Nurota, Qoratepa, Ziyovuddin – Zirabuloq va boshq.) ning gersin burmalanish bosqichida mazkur yo’nalishda boshqa hudularda ham yangi orogen strukturalarning vujudga kelishi bilan bog’liq. Janubdagi (Katta va Kichik Balxan, Tuarqir) ham shu yo’nalishga mos keladi.Ushbu strukturalar orlig’idagi hududlar asosan ulkan cho’kmalardan iborat. Markaziy Qizilqum poleozoy massivlari va Oqchag’il platosi bilan Qortov tizmasi orlig’idagi pastqamlik ( Sirdaryo vodiysi kesib o’tgan), Janubiy Tyanshan tizmalari (Qoratepa, Ziyovuddin-Zirabuloq) va Markaziy Qizilqum poleozoy tog’lari bilan Markaziy Qoraqum gumbazi (xozirgi Qorqum cho’li) orlig’idagi xorazm-Ismoil bukilmasi (mazkur hudud Amudaryo vodiysi bilan band), shimoli-g’arbda u Borsakelmas va Asakovdan bukilmalari bilan band
Turon pastekisligi. O’rta Osiyoning tekislik va pastekislik qismlarini egallagan. Uning dengiz sathidan o’rtacha balandligi 100-200 m ni tashkil etadi. Pastekislikning asosiy qismi qumli va gilli cho’llardan iborat. Bu yerda sharqiy sohillaridan boshlanib, sharqda Tyanshan va Pomir, Oloyning tog’ etaklarigacha iqlim nihoyat darajada quruq bo’lganligi sababli eol jarayonlar kuchli ro’y beradi. Natijada Qoraqum va Qizilqum massivlarida mezorel’ef hamda mikrorel’efning asosiy shakllarini vujudga keltiradi. Turon pastekisligi uchun qum massivlari va gilli cho’llardan boshqa paleozoyda burmalangan qoldiqli tog’ tizmalari, kattaligi har xil bo’lgan berk quruq botiqlar ham xarakterli. Qizilqumning markaziy qismi Tomditog’, Quljuqtog’, Ovminzatog’, Aristontog’, Bukantog’ va boshqa qoldiqli tog’larning balandligi 700 m dan 900 m gacha boradi va undan ham ortadi. Berk oqmas botiqlardan eng kattalari Oyoqog’itma, Qoraxotin, Mingbuloq va boshkalardir. Bulardan tashqari Mang’ishloq yarim orolida eng chuqur Qoragiyo (Botir) cho’kmasi joylashgan bo’lib, uning tagi dengiz sathidan -132 m past, 211 Qorniyoriq cho’kmasining tagi esa -70 m pastdir. Turon pastekisligi atrofdagi o’lkalarga nisbatan berk ichki havza hisoblanadi. Yevrosiyoning janubiy qismida joylashgan Arabiston va Hindiston platformalarinipg ichki va tashqi bukilmalarida yirik allyuvial tekisliklar - Mesopotamiya va Hind-Gang pastekisliklari hosil bo’lgan. Bu pastekisliklar katta qalinlikdagi allyuvial yotqiziqlardan tarkib topgan. Ular uzoq yillar mobaynida kishilar tomonidan o’zlashtirilib, qishloq xo’jaligida keng foydalanib kelinmoqda. Shu boisdan bu pastekisliklarda o’ziga xos irrigasion antropogen mikrorel’ef shakllari vujudga kelgan. Xitoyning sharqiy qismida Taykanshan tog’lari bilan Sariq dengiz oralig’ida Buyuk Xitoy tekisligi joylashgan. Bu aslida pastekislik tipidagi tekislik bo’lib, Xitoy platformasi hududidagi yirik bukilmada qalinligi 800-1000 m dan ziyod bo’lgan to’rtlamchi davr allyuvial yotqiziqlaridan tashkil topgan. Uning yer yuzasi juda pastlik bo’lib, asosiy qismining o’rtacha dengiz sathidan balandligi 50 m dan oshmaydi, tog’ etaklarida esa 100 m gacha ko’tariladi. Tekislikning markaziy qismida maksimal balandligi 1591 m bo’lgan va qadimiy jinslardan tuzilgan Shandun tog’lari ko’tarilgan. Tekislikda ko’llar va botqoqliklar keng tarqalgan
IQLIMIY XUSUSIYATLARI. Turon pasttekisligi Yevrosiyo materigining ichkarisida, okeanlardan juda olis joylashganligi tufayli iqlimiy hususiyatlarining eng xarakterlisi – keskin kontinentallikni tarkib topishiga sabab bo’lgan. Tekislik yil davomida ko’plab quyosh energiyasini oladi, shuning uchun ham yoz issiq va uzoq davom etadi. Yozda havoning o’rtacha harorati cho’llarda 30 0 dan yuqori.
Qishda esa shimolada Sibir antisikloni g’arbiy tarmog’ining ta’siri xukmron. Goho uning massalari janub tomon tez – tez “xujum” qilib turadi. Sovuq havo kirib kelishi bilan u ta’sir etgan hududda havo harorati keskin pasayib, kesalari havo ochiq, kunduzlari esa quyosh charaqlab nur sochsada, qishda qattiq ayoz boshladi. Ertalab tuman tushishi mumkin. G’arbiy nam havo massalarining muntazam esishi tufayli ayoz havo kuchsizlanib, kun iliydi. Kuchli frontlarning to’qnashishi natijasida qishda qor yog’ishi kuzatiladi. Nisbatan iliqroq siklonli va haddan tashqari sovuq antisiklonli havo massalarining tez-tez bostirib kirishi tufayli tekislikda keskin kontinental havotarkib topadi. Turon cho’llariga namlikni g’arbiy hao massalari keltiradi. Yilning salqin davrida yog’in-sochin ko’p miqdorda tushadi, yozning issiq kunlari esa mazkur havo massalari O’rta Osiyoga kirib kelishi bialn ancha qurib ketadi. Shu sababdan yilning issiq davrida yog’in-sochin juda kamligi, ba’zan joylarda umuman tushmasligi bilan tavsiflanadi. Bu hol o’lkanining qurg’oqchilik xususiyatini belgilaydi. Ammo yog’in-sochin tushishi hududda turlicha taqsimlangan. Turon tekisligining Markaziy Qozog’iston provinsiyasida yog’inlar yil davomida bir maromda tushadi, goho yozda ko’proq tushishi kuzatiladi. Turon provinsiyasida qismida esa buning aksi kuzatiladi. Bu hol bu davrda kuchli siklonlarning harakati va yozda termik depresiyaning mavjudligi bilan tushuntiriladi.
Turon pattekisligi gidrologik jihatdan bekik hudud hisoblanadi. Unda Kaspiy va Orol dengizlari, Balxash ko’li berk havzalari mavjud. Tekislik va yog’in sochinning kamligi tufayli o’zanlarda muntazam oqim tarkib topmaydi. Lekin uning hududida tog’lardan boshlanuvchi daryolar berk havzalar tomon cho’llardan kesib o’tgan, ularning ayrimlari avvalgi quyilgan daryolar yoki ko’llarga hozirlda yetib bormaydi. Chu, Sarisuv, To’rg’ay darvozasidagi bir necha kichik daryolar quyi qismida qurib qoladi.
Iqlimi keskin kontinental, shim. kismida moʻʼtadil, jan.da subtropik iklim. Kishi, shim. kismida sovuq, yozi issiq, havosi quruq, kam bulutli. Yanv. ning oʻrtacha trasi, shim. kismida —17°, —18°, jan. qismida esa 2°, 4°. Eng past tra, shim. qismida —35°, —40°, jan.da — 20°, —25°. Iyulning oʻrtacha trasi 25°, 35°, shim. kismida 21°, 22°. Eng yuqori tra 50° gacha koʻtariladi. Tekislikning katta qismida 200 mm dan kam yogʻin tushadi, eng kam yogʻin (80–100 mm) Amudaryoning quyi qismida. Shim. tomonga yogʻingarchilik koʻpayib, 300– 400 mm ga yetadi.

I Ichki suvlari. Turon tekisligi berk havza, uning markaziy qismida Orol dengizi botigʻi joylashgan. Maydoni 1,5 mln. km². Turon tekisligida doimiy oqar daryolar yoʻq, togʻlardan boshlanuvchi daryolar (Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Ili, Chu, Murgʻob, Tajan va boshqalar) tekislik hududiga yetib keladi. Tektonik, antropogen koʻllar (Orol, Balxash, Sariqamish, Aydarkoʻl, Dengizkoʻl va boshqalar) mavjud. Turon tekisligi yer osti suvlariga boy, lekin, ularning katta qismi shoʻr. Chuchuk yer osti suvlari Turon plitasining poydevori va baʼzi qum massivlarida xrsil boʻlgan. Uning hududidan oqib oʻtuvchi daryolarda suv omborlari (Tuyamoʻyin, Tajan, Sariyoz, Hovuzxon, Yoʻloʻtan) va kanallar (Qoraqum, Amu-Buxoro va boshqalar) barpo etilgan. 

Tuproqlari o’simliklari va hayvonot dunyosi
Tuproqlari kulrangqoʻngʻir, boʻz, qumli, taqir, oʻtloq, shoʻrxok, agroirrigatsion tuproklar. Ularning koʻpchiligi shoʻrlangan, chirindiga boy emas
Oʻsimlik qoplami siyrak, qurgʻoqchilik sharoitida substrat tarkibiga moslashgan, vegetatsiya davri qisqa boʻlgan shuvoq, shoʻra, juzgʻun, qum akatsiyasi, efemer va boshqa tarqalgan, vohalarda madaniy oʻsimliklar oʻstiriladi
O’ziga xos iqlimiy sharoitlar va tekisliklarda tarqalgan tog’ jinslarining litologik va mexanik tarkibi, relyef sharoitlari asosan cho’l tuproqlarini rivojlanishiga olib kelgan. Yog’in miqdorining juda ham cheklanganligi (Orolbo’yida 80-100 mm, qumli cho’llarda 200-250 mm) havo haroratining yuqoriligi va yotqiziqlarning ko’proq suvda eriydigan tuzlar bilan to’yinganligi tufayli tuproqlarning ham sho’rlanganligi kuzatiladi. Ushbu hol tuproq hosil bo’lish jarayonida tarkib topgan. Cho’l iqlim sharoitida tog’ jinslarining nurashi ko’plab karbonat tuzlarining ajralib chiqishiga sabab bo’ladi. Tuproqlarning tarqalishida aniq qonuniyat seziladi: poleogen va neogen jinslaridan tashkil topgan plato, balandlik, qir va ularning shleyflari, paleozoy jinslaridan tuzilgan, yonbag’irlarda asosan bo’z-qo’ng’ir tuproqlar rivojlangan. Ushbu tuproqlar gipsli, dag’al mexanik tarkiblidir. Qumli cho’llar o’simliklar bilan mustahkamlangan joylarda cho’l qum va tuproqlar, harakatdagi qismida esa yalang qumdan iborat. Amudaryo, Sirdaryo, Zarafshon, Qashqadaryo, Tajan, Murg’ob, Ili, Chu, Atrek va boshqalarning qadimgi allyuvial tekisliklari va deltalarida taqirlar va taqirli tuproqlar mavjud. Ularning ayrim qiismlari hozirda o’zlashtirlgan. Taqirlar odatda berk botiqlarning tubini egallaydi. Yer yuzasi zich va qattiq bo’lganligi tufayli o’simliklardan holi bo’ladi. Taqirli tuproqlar daryo deltalarida cho’l qum va sho’rxoklar bilan bir majmuada uchraydi. Ayrim joylar turli bir yillik sho’ralar, yulg’un hamda qora saksovul bilan zich qoplanadi.Taqirlar va taqirli tuproqlar turli darajada sho’rlangan. Daryolar qayirlari va deltalarida gidromorf va yarim gidromorf tuproqlar, ya’ni o’tloq-allyuvial. O’tloq-botqoq. O’tloq-taqir va sho’rxoklar bilan band.
Cho’llashish jarayonining kuchayishi sababli ushbu tuproqlar endilikda zonal tuproqlar yo’naligida evolyusiya bosqichiga o’tgan. Tuproqlarning xilma-xilligi va iqlimiy sharoitlarning yirik hududlar bo’yicha bir oz bo’lsada farqlanishi (yog’in miqdori va havo harorati bo’yicha) o’simliklarning turli formasiyalarda tarqalishga imkon beradi. Bu borada gurunt suvlarining yer betiga yaqinligi va sho’rlik darajasi o’simlik qoplamining yanada xilma-xil bo’lishiga ta’sir etadi. Cho’l qum va qumliklarda quruqsevar psammofil (oq saksovul, terkez, qandim, selen, quyonsuyak va boshq.), bo’z-qo’ng’ir tuproqlarda (Ustyurt, Mang’ishloq, Krasnavodsk platosi va boshq) biyurg’un, shuvoq, keyreuk, qir saksovuli va boshqalar keng tarqalgan. Daryo to’qayzorlari o’simliklarga nihoyatda boy. Namlikning yetarli bo’lishi tuproq sharoitlarining qulayligi tufayli daraxtli turlardan turang’il, turli bargli tol, jiyda; butalardan yulg’un, deraza va boshqalar zich o’sadi. Eng quyi yarusda bir yillik sho’ralar va turli o’tlar xukmron. Gidrofil va mezofil turkumiga oid o’simliklar tuproq va namlikning muntazam bo’lishiga juda ham sezgir. Hozirgi cho’llashish kuchaygan kuchaygan bosqichda ular kserofit va galofit guruhlar bilan almashmoqda. Chunonchi yulg’un, qorabaroq, qorasaksovul, bir yillik sho’ralar hukmron bo’lmoqda. Qamishzorlar maydoni borgan sari kamayib bormoqda. Turon pastekisligining hayvonot dunyosi bir-biridan keskin farq qilmaydi. Asosiy farq cho’l mintaqasining shimoliy va janubiy kichik zonalarida kuzatiladi. Janubiy subtropik cho’l mintaqasi hayvonot olami tur jihatdan nisbatan boyroq.
Hayvonot dunyosi har xil, hayvonlar qurgʻoqchil sharoitda yashashga moslashgan. Bir qancha qoʻriqxonalar (Amudaryo, Badaytoʻqay, Bodxiz, Borsakelmas, Hasankoʻli, Repetek, Ustyurt, Qizilqum, Qoplonqir) tashkil etilgan.
Turon tekisligi turli tabiiy boyliklar (ikGʻshmi, foydali qazilmalar, chorvachilik ozuqasi, yer)ga ega. Foydali qazilmalardan neft, gaz, oltin, fosforit, qurilish materiallari bor.
Tabiiy geografik rayonlari
Qozog’iston past tog’lari To’rg’ay botig’i bilan Oltoy tog’lari orasida dasht va chalacho’l zonalarida joylashgan. Uning kengligi sharqda 350-400 km, g’arbiy qismida 950 km ga yetadi. Uning mustaqil region sifatida geografik jihatdan aniq tabiiy chegaraga ega. Uning shimolida G’arbiy Sibir tekisligi, g’arbida To’rg’ay botig’i, sharqida Irtish daryosining Chor irmog’i vodiysi, janubida Badbaxdala tekisligi va Balxash - Olako’l botig’i joylashgan. Ushbu chegarada uning uzunligi 1250 km, o’rtacha kengligi 750 km atrofida. Qozog’iston past tog’lari katta maydonni ishg’ol qilganligi tufayli relyefning tarkib topishi tarixi, geologik tuzilishi ancha murakkab. Buning ustiga tabiiy unsurlari, ayniqsa iqlimi, tuproq-o’simlik qoplamining xususiyatlari shimoldan janubga o’zgarib boradi. Geologik tuzilishi va relyefi. Qozog’iston past tog’larining relyefi bir xil emas. Bu yerda uncha baland bo’llmagan, lekin qattiq jinslardan tarkib topgan qoyali qoldiq tog’lar, ular orasida botiqlar mavjud. Bu esa uning geologik rivojlanishi bilan bog’liq. Qozog’iston passt tog’lari geologik tuzilishi jihatdan asosan ikkita strukturali oblastga-hududning g’arbiy, shimoli-g’arbiy va janubi-g’arbiy qismini tashkil etuvchi kaledon hamda sharqiy va janubi-sharqiy qismida joylashgan gersin oblastiga bo’linadi. Birinchi geostrukturali oblast hududining rivojlanishi asosan kaledon tog’ hosil bo’lish bosqichi ta’sirida dengiz suvi chekinib, quruqliqning umumiy ko’tarilishi bilan birga bir necha antiklinal va sinklinallar hamda antekliza va sineklizalar vujudga kelgan. Ularning eng muhilari: Ko’kchatov, Ulutov antiklinalari, SArisuv –Tengiz, Jezqazg’an va Qarag’anda sineklizalaridir.
Iqlimi. Qozog’iston past tog’lari materik ichkarisida joylashib, iliq okeanlardan uzoqdaligi, sovuq Shimoliy Muz okeaniga ochiqligi, qishda Sibir antisikloni ta’sirida bo’lganligi tufayli kontinental iqlim bilan tavsiflanadi.Qozog’iston past tog’lari ancha janubiy kengliklarda joylashganligi va ochiq kunlarning ko’pligi tufayli Quyosh uni uzoq vaqt (yiliga shimolda 2500, janubda 2700 soat) yoritib, isitib turadi. Agar hududining shimolida yillik yalpi radiasiyaning miqdori bir santimetr yuzaga 100 kkal issiqlik tushsa, janubiga 130 kkal energich tushadi. Suvlari. Qozog’iston past tog’larida yog’inning kamligi, aksincha mumkin bo’lgan bug’lanishning ko’pligi, aksariyat qismi toshloqli yerdan tashkil topganligi va tog’ jinslari yoriqlarining serobligi yer usti oqimining shakllanishiga to’siqlik qiladi. Shu sababli daryolar (uzunligi 10 km bo’lgan 500 ga yaqin daryolar bor) siyrak joylashib kam suvlidir. Daryo tarmoqlarining zichligi janubdan shimolga borgan sari ortib boradi. Qozog’iston past tog’lari hududidan boshlanuvchi daryolar suvlarini ikki havzaga quyadi. Regionning markaziy qismidagi tog’lar Irtish daryo havzasi bilan berk havza orasidagi suvayirg’ich hisoblanadi. Bu tog’lardan boshlanib shimolga qarab Ishim, Ubagan, Sileti, Shiderti, Chaglin, Shagan, Char kabi daryolar oqadi. Suvayirg’ich tog’lardan janubga qarab To’rg’ay, Sarisuv, Nura, Tokarsuv, Mo’yinti, Bakanas, Ayago’z kabi daryolar oqadi. Lekin ularning ba’zilari , chunonchi Nura daryosi, Kurg’alji ko’liga, To’rg’ay Chilqar-Tengiz ko’liga quyilsa, Sarisuv Sirdaryoga 50 km yetmasdan Achchiko’l va Teleko’lga kelib tugaydi. Yer osti suvlari esa chuqurda joylashgan bo’lib, miqdori kam. Shu sababli, daryolar faqat bahorda erigan qor suvlaridan to’yinib, to’lib oqadi. Bu davrda (bahorda) Nura daryosi yillik oqimining 88 % oqizadi. Yozda esa yillik oqimning 3 %, kuzda 2 %, qishda 7 % oqadi. To’rg’ay, Sarisuv, Sileti, Shiderti, xatto Ishim daryolarining yillik oqimi taqsimlanishining mavsumiy o’zgarishi ham Nura daryosiga o’xshashdir. Qozog’iston past tog’larida ko’llardan eng kattalari – Balxash, Tengiz, Kurgalji, Seletitengiz, Borovoye kabi ko’llar tektonik yo’l bilan vujudga kelgan. To’rg’ay, Sarisuv, kabi daryo vodiylaridagi ko’llar esa qayir ko’llari hisoblanadi.
Qog’og’iston past tog’lari shimoldan janubga uzoq masofaga cho’zilganligi tufayli tufayli uning tabiat unsurlarning xususiyatlari hamma qismida bir xil emas. Ayniqsa, hudud iqlimiy hususiyatlarining shimoldan janubga qarab o’zgarib borishi bu regionda turli xil landshaft zonalarining shakllanishiga sababchi bo’lgan. Qozozg’iston past tog’larida, asosan dasht va chalacho’l, qisman esa cho’l zonasi joylashgan. Qozog’iston past tog’larining 500 sharqiy kengliklaridan shimolda joylashib, ancha keng yerlarni o’z ichiga oladi. Bu zona o’zining tuproq-o’simlik qoplamining xususiyatiga qarab har xil boshoqli o’tlar o’sadigan janubiy qora tupoqli va to’q kashtan tuproqli zonachaga bo’linadi. Yuulardan tashqari dasht zoansi tarqalgan hududlarda qoldiq tog’larning mavjudligi tufayli balandlimk mintaqalanishi xususiyatlari ham bor. Janubiy korbanatli qora tuproqlar tarqalgan hududlarda har xil boshoqli o’tlar mavjud bo’lib, ular orasida betaga, tukli chalov, keleriya, qizg’ish chalov, yaltirbosh, qo’ng’irbosh, butachalardan qarag’an, tobulg’i, it bodom o’sadi. Qozog’iston past tog’lari hayvonot dunyosi jihatidan palearktika zoogeografik oblastiga kirib, Yeyevropa-Sibir va Markaziy Osiyo oblastchasi orasida joylashgan. Shu sababli bu hududda hayvonlar asosan Sibir taygasi bilan O’rta Osiyo cho’llari hayvonlari vakillari kirib kelishi natijasida shakllangan. Qozog’iston past tog’lari dasht va chalacho’l zonalarida yumronqqoziq va qo’shoyoqlar keng tarqalgan. Shuningdek, bu zonada dalasichqonlari, ko’rsichqonlar, dasht sassiqko’zanlari, oqquyruq, bo’ri, bo’rsiq, tulki, malla quyon, sug’ur, bedana yashaydi.
Qizilqum — Markaziy Osiyodagi qumli choʻl. Amudaryo va Sirdaryo oraligʻida (Oʻzbekiston, Qozogʻiston, qisman Turkmaniston hududida) joylashgan. Shimoli-gʻarbda Orol dengizi, sharqda Tyan-Shan va Pomir-Olay togʻ tizmalari bilan chegaradosh. Umumiy maydoni 300 ming km². Hududining koʻp qismi tekislik. Qizilqumda oʻrtacha balandlik janub va janubi-sharqida 300 metr, shimoli-gʻarbida 53 metr. Qizilqum hududidagi Sulton Uvays togʻi, Boʻkantov, Yetimtogʻ, Tomditov, Quljuqtov va boshqa past togʻlar yuvilib
ketgan alp antiklinalining oʻzagidir. Vaqginchalik oqar suvlar togʻlardan yuvib tushgan materiallar togʻ etaklariga toʻplanib nishab prolyuvial tekisliklarni hosil qilgan. Ular togʻlardan uzoqlashgan sari pasaya boradi. Shuningdek, Qizilqum hududida qirlar (Beltov va boshqalar), yassi plitalar, berk botiqlar (Mingbuloq, Oyoqogʻitma, Qoraxotin, Moʻlali va boshqalar) hamda qadimiy suvsiz daryo oʻzanlari: Aqchadaryo, Janadaryo, Daryosoy, Quvonchdaryo,Mahandaryo va boshqalar mavjud.Toğlar va ularni oʻrab turgan togʻ oldi tekisliklari bir-biridan qum massivlari bilan ajralib turadi. Qum massivlari uchun qator tepa va koʻzanak qumlari xosdir. Qizilqumning katta qismini qum massivlari: Juranqum, Toshquduq, Yomonqum, Kemirekqum va boshqalar egallagan. Qum massivlarida eol relyef shakllari — qum marzalari, doʻng qumlar, barxanlar uchraydi. Qum marzalari koʻproq meridianal yoʻnalishga ega, oʻsimliklar bilan mustahkamlangan. Ularning. nisbiy balandligi 3—30 metr, baʼzan 75 metrga yetadi. Qizilqumning markaziy qismida koʻpincha doʻng qumlar tarqalgan (ular ham oʻsimliklar bilan mustahkamlangan). Barxanlar nisbatan kam boʻlib, bular aholi yashaydigan joylar va quduqlar atrofida uchraydi. Barxanlarning harakatga kelishi insonning xoʻjalik faoliyati bilan bogʻliq. Marza qumlar orasidagi past joylarda taqirlar hosil boʻlgan, ular Qizilqumning shimoli-ģarbiy va shimoli-sharqiy qismida, ayniqsa, keng tarqalgan. Tektonik jihatdan Qizilqum Turon plitasida joylashgan. Qizilqumdagi past togʻlar paleozoy davriga mansub metamorfizlashgan slanets, rogovik, ohaktosh, marmar, granitlardan tashkil topgan.
Qizilqum xaritasi.Suniy yo’ldoshdan olingan surat

Tekislik qismida mezokaynozoy davri gillari, qumtoshlar, konglomeratlar, mergellar, shimoliy qismida esa Amudaryo va Sirdaryoning qadimiy daryo yotqiziqlari tarqalgan.

Iqlimi keskin kontinental. Yozi issiq, qishi sovuq. Havoning oʻrtacha yillik temperaturasi shimoliy qismida 9,8°—10,5°, janubida 13°—15°. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi 0° dan –9° gacha, eng past temperatura –30, –31°, ayrim joylarda –34°. Iyulning oʻrtacha temperaturasi 29°, ayrim joylarda 30—31°. Eng yuqori temperatura (iyulda) 46—49°. Qizilqumda yozda yer yuzasi qizib ketadi. Namlik serob va oʻsimliklarga boy boʻlgan Amudaryoning quyi oqimiga qaraganda Qizilqumda vegetatsiya davrida musbat tralar yigʻindisi ancha yuqori, nisbiy namlik esa kunduzi oʻrtacha 10—12% past. Havoning nisbiy namligi iyulda kunduz kunlari hech qayerda 20% dan oshmaydi. Qizilqumga yillik temperatura amplitudasining kattaligi xos. Amudaryo etagiga qaraganda bu yerda yogʻin kam. Yillik yogʻin 80–160 mm, asosan, qish (30%) va bahor (48%) fasllarida yogʻadi. Yozda yogʻinning faqat 3% tushadi. Yozda havo quruq keladi va temperatura yuqori, tuproq qurgʻoqchiligi birmuncha vaqtliroq boshlanadi. Qumli massivlar va qumoq tuproqlardagi oʻsimlik oʻdgan joylarda qumoq va gilli joylarga qaraganda tuproq u qadar kuchli emas.
Qizilqumda yil davomida shimoliy, shimoli-sharqiy va shimoli-gʻarbiy shamollar tezligi oʻrtacha (3–4 m/sek.) esib turadi. Baʼzida kuchli boʻronlar ham boʻladi. Iqlimi quruq boʻlganidan Qizilqumda doimiy oqar suvlar yoʻq. Past togʻlardan boshlanuvchi quruq soylarda faqat bahorgi yogʻingarchilik paytlaridagina suv oqadi. Qizilqum yer osti suv zaxirasiga boy, lekin, ularning koʻp qismi shoʻr. Faqat Turon plitasi poydevorida joylashgan karstlashgan ohaktoshlardagi yer yoriqlarida chuchuk suvlar zaxirasi mavjud boʻlib, ular qulay joylarda yer yuzasiga buloqlar sifatida (Tomdibuloq, Irlir va boshqalar) chiqadi.
Qizilqumda qumli massivlar va past qirlar katta maydonni egallaydi. Qumli massivlar uchun choʻl qumli tuproqlari, qirlar uchun boʻz qoʻnģir tuproqlar xos. Taqir, shoʻrxok tuproqlar tarqalgan. Bularda chirindi moddalari kam. Qizilqum oʻsimliklari xilma-xil. Choʻl sharoitida namlikning taqchilligi va havo, tuproq haroratining balandligiga oʻsimliklar ham moslashgan. Oʻsimlik turi 900 ga yaqin, shundan 226 turi (25%) Oʻrta Osiyo uchun xos va 34 turi (3,5%) Qizilqumga xos oʻsimliklardir. Qizilqumda oʻsimliklar rivojlanishining tez yetiluvchanligi (efemerligi), qurgʻoqchillikka moslashuvchanligi (kseromorfligi), baʼzi oʻsimlik ildizlarining tuproqqa chuqur kirib borishi (freatofit), shoʻr muhitda ham vegetatsiya qilish xususiyatiga ega ekanligi (galofit) bilan ajralib turadi. Oq va qora saksovul, ularga aralash holda oʻsuvchi cherkez, qandim, chogon, borjok (qizilcha), shuvoq va boshqalar keng tarqalgan. Oq saksovulzorlar biyurgʻun, boyalich, keyreuk shoʻralar bilan, goho yulgʻun aralash ham uchraydi. Shuvoqzorlar Qizilqumning katta hududlarini egallagan. Shoʻr bosgan tuproqlarda sarsazan, qorashoʻra, shohilak, yulgʻun va boshqalar bor.
Sutemizuvchilardan jayron, saygʻoq, choʻl mushugi, barxan mushugi, qoʻshoyoq, yumronqoziq, qumsichqon, tulki, boʻri, quyon, olakoʻzan, uzun quloq tipratikan; sudralib yuruvchilardan qum boʻgʻma iloni, oʻqilon, uzun quloqli va taqir dumaloqbosh kaltakesak, agama, echkemar; qushlardan boyqush, chil, xoʻjasavdogar, saksovul toʻrgʻayi, choʻl qargʻasi, bulduruq, burgut, boyqush; hasharotlardan chayon, qoraqurt, biy, chigirtka va boshqalar uchraydi. Qizilqumda mayin junli va qorakoʻl qoʻylar boqiladi. Artezian havzalardan suv chiqarilib, chorvachilikni rivojlantirish maqsadida kichik vohalar vujudga keltirilmoqda. Qoldiq togʻlardan marmar, grafit, feruza, Muruntovdan oltin, uran, shuningdek, fosforit, korund, boksit konlari topilib, qazib olinmoqda. Gazli hamda Qandim gaz-kondensat konlaridan foydalanilmoqda.
Qoraqum . Toğlar va ularni oʻrab turgan togʻ oldi tekisliklari bir-biridan qum massivlari bilan ajralib turadi. Qum massivlari uchun qator tepa va koʻzanak qumlari xosdir. Qizilqumning katta qismini qum massivlari: Juranqum, Toshquduq, Yomonqum, Kemirekqum va boshqalar egallagan. Qum massivlarida eol relyef shakllari — qum marzalari, doʻng qumlar, barxanlar uchraydi. Qum marzalari koʻproq meridianal yoʻnalishga ega, oʻsimliklar bilan mustahkamlangan. Ularning. nisbiy balandligi 3—30 metr, baʼzan 75 metrga yetadi. Qizilqumning markaziy qismida koʻpincha doʻng qumlar tarqalgan (ular ham oʻsimliklar bilan mustahkamlangan). Barxanlar nisbatan kam boʻlib, bular aholi yashaydigan joylar va quduqlar atrofida uchraydi. Barxanlarning harakatga kelishi insonning xoʻjalik faoliyati bilan bogʻliq. Marza qumlar orasidagi past joylarda taqirlar hosil boʻlgan, ular Qizilqumning shimoli-ģarbiy va shimoli-sharqiy qismida, ayniqsa, keng tarqalgan. Tektonik jihatdan Qizilqum Turon plitasida joylashgan. Qizilqumdagi past togʻlar paleozoy davriga mansub metamorfizlashgan slanets, rogovik, ohaktosh, marmar, granitlardan tashkil topgan. Tekislik qismida mezokaynozoy davri gillari, qumtoshlar, konglomeratlar, mergellar, shimoliy qismida esa Amudaryo va Sirdaryoning qadimiy daryo yotqiziqlari tarqalgan.
Iqlimi keskin kontinental. Yozi issiq, qishi sovuq. Havoning oʻrtacha yillik temperaturasi shimoliy qismida 9,8°—10,5°, janubida 13°—15°. Yanvarning oʻrtacha temperaturasi 0° dan –9° gacha, eng past temperatura –30, –31°, ayrim joylarda –34°. Iyulning oʻrtacha temperaturasi 29°, ayrim joylarda 30—31°. Eng yuqori temperatura (iyulda) 46—49°. Qizilqumda yozda yer yuzasi qizib ketadi. Namlik serob va oʻsimliklarga boy boʻlgan Amudaryoning quyi oqimiga qaraganda Qizilqumda vegetatsiya davrida musbat tralar yigʻindisi ancha yuqori, nisbiy namlik esa kunduzi oʻrtacha 10—12% past. Havoning nisbiy namligi iyulda kunduz kunlari hech qayerda 20% dan oshmaydi. Qizilqumga yillik temperatura amplitudasining kattaligi xos. Amudaryo etagiga qaraganda bu yerda yogʻin kam. Yillik yogʻin 80–160 mm, asosan, qish (30%) va bahor (48%) fasllarida yogʻadi. Yozda yogʻinning faqat 3% tushadi. Yozda havo quruq keladi va temperatura yuqori, tuproq qurgʻoqchiligi birmuncha vaqtliroq boshlanadi. Qumli massivlar va qumoq tuproqlardagi oʻsimlik oʻdgan joylarda qumoq va gilli joylarga qaraganda tuproq u qadar kuchli emas.
Qizilqumda yil davomida shimoliy, shimoli-sharqiy va shimoli-gʻarbiy shamollar tezligi oʻrtacha (3–4 m/sek.) esib turadi. Baʼzida kuchli boʻronlar ham boʻladi. Iqlimi quruq boʻlganidan Qizilqumda doimiy oqar suvlar yoʻq. Past togʻlardan boshlanuvchi quruq soylarda faqat bahorgi yogʻingarchilik paytlaridagina suv oqadi. Qizilqum yer osti suv zaxirasiga boy, lekin, ularning koʻp qismi shoʻr. Faqat Turon plitasi poydevorida joylashgan karstlashgan ohaktoshlardagi yer yoriqlarida chuchuk suvlar zaxirasi mavjud boʻlib, ular qulay joylarda yer yuzasiga buloqlar sifatida (Tomdibuloq, Irlir va boshqalar) chiqadi.
Qizilqumda qumli massivlar va past qirlar katta maydonni egallaydi. Qumli massivlar uchun choʻl qumli tuproqlari, qirlar uchun boʻz qoʻnģir tuproqlar xos. Taqir, shoʻrxok tuproqlar tarqalgan. Bularda chirindi moddalari kam. Qizilqum oʻsimliklari xilma-xil. Choʻl sharoitida namlikning taqchilligi va havo, tuproq haroratining balandligiga oʻsimliklar ham moslashgan. Oʻsimlik turi 900 ga yaqin, shundan 226 turi (25%) Oʻrta Osiyo uchun xos va 34 turi (3,5%) Qizilqumga xos oʻsimliklardir. Qizilqumda oʻsimliklar rivojlanishining tez yetiluvchanligi (efemerligi), qurgʻoqchillikka moslashuvchanligi (kseromorfligi), baʼzi oʻsimlik ildizlarining tuproqqa chuqur kirib borishi (freatofit), shoʻr muhitda ham vegetatsiya qilish xususiyatiga ega ekanligi (galofit) bilan ajralib turadi. Oq va qora saksovul, ularga aralash holda oʻsuvchi cherkez, qandim, chogon, borjok (qizilcha), shuvoq va boshqalar keng tarqalgan. Oq saksovulzorlar biyurgʻun, boyalich, keyreuk shoʻralar bilan, goho yulgʻun aralash ham uchraydi. Shuvoqzorlar Qizilqumning katta hududlarini egallagan. Shoʻr bosgan tuproqlarda sarsazan, qorashoʻra, shohilak, yulgʻun va boshqalar bor.
Sutemizuvchilardan jayron, saygʻoq, choʻl mushugi, barxan mushugi, qoʻshoyoq, yumronqoziq, qumsichqon, tulki, boʻri, quyon, olakoʻzan, uzun quloq tipratikan; sudralib yuruvchilardan qum boʻgʻma iloni, oʻqilon, uzun quloqli va taqir dumaloqbosh kaltakesak, agama, echkemar; qushlardan boyqush, chil, xoʻjasavdogar, saksovul toʻrgʻayi, choʻl qargʻasi, bulduruq, burgut, boyqush; hasharotlardan chayon, qoraqurt, biy, chigirtka va boshqalar uchraydi. Qizilqumda mayin junli va qorakoʻl qoʻylar boqiladi. Artezian havzalardan suv chiqarilib, chorvachilikni rivojlantirish maqsadida kichik vohalar vujudga keltirilmoqda. Qoldiq togʻlardan marmar, grafit, feruza, Muruntovdan oltin, uran, shuningdek, fosforit, korund, boksit konlari topilib, qazib olinmoqda. Gazli hamda Qandim gaz-kondensat konlaridan foydalanilmoqda.

Balxash bo’yi va olako’l
BALXASH-OLAKO’L SOYLIGI – Qozog’istondagi yassi botiq. 340 — 600 metr balandlikda. Kattagina qismi Balxash ko’li bilan band. Sharqida Sassiqko’l va Olako’l ko’llari, Janubda Tovqum, Muyinqum, Sarieshikutrov qumli cho’llari bor. Qiya bukilma va uni daryo qumli yotqiziqlari bilan to’lishi natijasida hosil bo’lgan. Qumliklarning balandligi 30 metrgacha. Saksovul, juzg’un, teresken, sho’ra, shuvoq o’sadi. Tuproqlari asosan qo’ng’ir cho’ldasht va kam karbonatli sur tuproq, sho’rxok. Yiliga 135 — 200 millimetr yog’in tushadi.
.
Balxash. Balxash havzasi turli xil tabiiy relefga ega va sayyoradagi eng keng ko'l ekotizimlaridan biridir. Ko'lning shimoliy va shimoli-g'arbida Betpak-Dala cho'liga - Shimoliy Och Cho'lga tutashgan Qozoq tog'lari joylashgan. Janubda Saryesik-Atirau va Taukum qumlari joylashgan. Janubda va janubi-sharqda - Qozoq-Jungar tog 'mintaqasi, Zayoliy va Jungars Alatay tizmalari, Chu-Ili tog'lari kuchli vayron qilingan, tekis tepalari bilan.
(qozoqcha: Балқаш) — Qozogʻiston Respublikasi sharqidagi koʻl. Balxash-Olakoʻl soyligida, dengiz sathidan 340 m balandda. Maydoni suvi koʻpayganda 22 ming km², ozayganda 17 ming km² boʻladi. Uz. 605 km, oʻrtacha eni 41 km, eng keng joyi 74 km, eng tor joyi 8,5 km. B. shim.-sharqdan jan.-gʻarbga qarab yarim oy shaklida choʻzilgan. Suv hajmi 112 km³. Havzasining maydoni 501 ming km². Oʻrtacha chuq. 6 m, eng chuqur joyi 26,3 m, eng sayoz joyi 2 m. Suvi deyarli chuchuk, sharqiy qismida shoʻrroq (5,21 g/l). B.da orol kam, ulardan eng yiriklari: Bosorol va Tosorol. B. suvni asosan daryolardan oladi: jan.dan Ili, Qoratol, Oqsuv, Lepsa, shim.dan Ayagʻuz daryolari quyiladi. Ili daryosi suvi koʻlga quyiladigan umumiy suv hajmining 75 — 80%ini tashkil qiladi. B.ning gʻarbiy va shim. qirgʻoqlari paleozoy jinslaridan tuzilgan, sharqiy va jan. qirgʻoqlari qumli pasttekislikdan iborat. Qirgʻoq chizigʻi ancha notekis. Koʻl sathiga yiliga 120 mm yogʻin tushib, 950 – 1200 mm bugʻlanadi. Suvning temperaturasi dekabrda 0°, iyulda 28’. Shamollar koʻl suvini kuchli toʻlqinlantirib turadi. Koʻl noyabrdan aprelning yarmigacha muzlaydi. Suv sathining oʻzgarish yillik amplitudasi qariyb 3 m. Sariesik yarim orol kulni gidrologik jihatdan keskin farq qiluvchi ikki qism — gʻarbiy va sharqiy qismlarga boʻlib turadi. Suvi loyqa. Qadimgi vaqtlarda xitoylar uni Si-Xay (G'arbiy dengiz), turklar va mo'g'ullar Ak-Dengiz (Oq dengiz), qozoqlar - Tengiz (dengiz) deb atashgan. Balxash nomi ostida ko'l 1833 yilda Klaport xaritasiga kiritilgan. Gidronim "botqoqlik" yoki "botqoq botqoq" degan ma'noni anglatadi.
G'arbiy Balxashning deltasidan Karashagan ko'rfazigacha bo'lgan janubiy qirg'og'i qo'pol qirg'oqlari, past qumli qirg'oqlari, ko'p sonli soylari bilan ajralib turadi, qirg'oqqa chuqur kirib borgan va ko'lga chiqib ketishga shaylangan. Aksincha, g'arbiy, shimoliy va janubi-sharqiy qismida baland, toshloq va nisbatan kam joy ajratilgan. Chuqur suv zonasi shimoliy va g'arbiy sohil bo'ylab cho'zilib, eng katta chuqurligi (12,8 metr) Bertis ko'rfazida joylashgan.
Ko'l rejimini statsionar kuzatish 1913 yilda, Karagashan ko'rfazida birinchi suv hisoblagich ochilganda (ammo uzoq vaqt bo'lmagan - 1917 yilgacha) boshlangan. Tizimli kuzatuvlar faqat 1930 yillarning boshlarida, gidrologiya instituti ekspeditsiyasi ko'lda mis eritish zavodini qurishda asos solgan paytda boshlandi.
Olako’l.
OLAKO’L SOYLIGI – Qozog’istondagi yassi botiq. 340 — 600 metr balandlikda. Qiya bukilma va uni daryo qumli yotqiziqlari bilan to’lishi natijasida hosil bo’lgan. Qumliklarning balandligi 30 metrgacha. Saksovul, juzg’un, teresken, sho’ra, shuvoq o’sadi. Tuproqlari asosan qo’ng’ir cho’ldasht va kam karbonatli sur tuproq, sho’rxok. Yiliga 135 — 200 millimetr yog’in tushadi.

Quyi Amudaryo
Quyi Amudaryo tabiiy geografik okrugi Amudaryoning qadimiy va hozirgi deltalarini o‘z ichiga oladi. Okrug g‘arbda Ustyurt, janubi g‘arbda Тurkmaniston, sharqda Qizilqum, shimolda esa Orol okruglari bilan chegaralanadi. Maydoni 50 ming km.kv atrofida. YER YUZASI, GEOLOGIK TUZILISHI VA FOYDALI QAZILMALARI
Quyi Amudaryo okrugi janubi sharqdan shimoli g‘arb tomonga cho‘zilgan bo‘lib, shu tomon kengayib, pasayib boradi. Okrug janubi sharqda Тuyamo‘yin tangligidan boshlanib, Orol dengizigacha davom etadi. Shu masofada uning uzunligi 400 km bo‘lib, kengligi bir xil emas.
Pitnak balandligida (mutlaq balandligi 200 m atrofida) Amudaryo vodiysi juda torayib, Тuyamo‘yin tangligini hosil qiladi. Тuyamo‘yin tangligidan o‘tgach, okrugning kengligi kattalashib, taxminan 10-12 km, mutlaq balandligi 150 m ni tashkil etadi. So‘ngra Amudaryoning qadimiy deltasi boshlanib, kengayadi (75-80 km).
Тaxiatosh tangligidan shimoli g‘arbga qarab Amudaryoning hozirgi zamon deltasi boshlanadi. Delta bu qismda kengayadi (140-150 km) va pasayib, mutlaq balandligi 60-95 m ga tushib qoladi. Bu deltaning maydoni Orol suv sathining pasayishi hisobiga kengayib bormoqda.
Orolning qurigan o‘rnida ulkan sho‘rqum, sho‘rxokli landshaftlar majmuasidan iborat tiрik cho‘l tarkib topdi. Bu cho‘lni Orolqum deb atash maqsadga muvofiq bo‘ladi. Shamol ta’sirida o‘sha qumlar uchib, Quyi Amudaryoga tuz yog‘ini yog‘moqda. Mo‘ynoq shahri atrofidagi har gektar maydonga 1000 kg tuzli changlar tushmoqda.
Quyi Amudaryo yer yuzasi tekis bo‘lganligidan Amudaryo tarmoqlanib, ilonizi bo‘lib oqib, bir nechta o‘zanlar hosil qilgan. Eng muhim qadimiy o‘zanlari o‘ng qirg‘oqdan Orol tomon yo‘nalganlari Qora O‘zak, Shertanboy, Kindiksoy, Qorako‘lsoy kiradi. Chap qirg‘oqdan boshlanuvchi va Sariqamish tomon yo‘nalgan eng qadimiy o‘zanlari esa Ko‘hnadaryo, Daryoliq, Davdan hisoblanadi. Ana shu qadimiy o‘zanlar orasida nisbiy balandliklari 60-80 m ga yetuvchi bir nechta tepalik va qoldiq tog‘lar joylashgan. Ularning eng muhimlari Quyonchiq, Qoratov, Jumirtov, Barlitov va boshqalardir.
Quyi Amudaryo okrugi negizida bo‘r davri yotqiziqlari joylashgan. Uning ustilarini paleogen, neogen va antropogen alluvial yotqiziqlari (gil, gilli qum, qumoq va boshqalar) qoplab olgan. Okrugda qazilma boyliklardan har xil tuzlar, qurilish materiallari, Sulton Uvays tog‘ida marmar, temir koni mavjud.
Ayniqsa, hudud iqlimiy hususiyatlarining shimoldan janubga qarab o’zgarib borishi bu regionda turli xil landshaft zonalarining shakllanishiga sababchi bo’lgan. Qozozg’iston past tog’larida, asosan dasht va chalacho’l, qisman esa cho’l zonasi joylashgan. Qozog’iston past tog’larining 50⁰ sharqiy kengliklaridan shimolda joylashib, ancha keng yerlarni o’z ichiga oladi. Bu zona o’zining tuproq-o’simlik qoplamining xususiyatiga qarab har xil boshoqli o’tlar o’sadigan janubiy qora tupoqli va to’q kashtan tuproqli zonachaga bo’linadi. Yuulardan tashqari dasht zoansi tarqalgan hududlarda qoldiq tog’larning mavjudligi tufayli balandlimk mintaqalanishi xususiyatlari ham bor. Janubiy korbanatli qora tuproqlar tarqalgan hududlarda har xil boshoqli o’tlar mavjud bo’lib, ular orasida betaga, tukli chalov, keleriya, qizg’ish chalov, yaltirbosh, qo’ng’irbosh, butachalardan qarag’an, tobulg’i, it bodom o’sadi. Qozog’iston past tog’lari hayvonot dunyosi jihatidan palearktika zoogeografik oblastiga kirib, Yeyevropa-Sibir va Markaziy Osiyo oblastchasi orasida joylashgan. Shu sababli bu hududda hayvonlar asosan Sibir taygasi bilan O’rta Osiyo cho’llari hayvonlari vakillari kirib kelishi natijasida shakllangan. Qozog’iston past tog’lari dasht va chalacho’l zonalarida yumronqqoziq va qo’shoyoqlar keng tarqalgan. Shuningdek, bu zonada dalasichqonlari, ko’rsichqonlar, dasht sassiqko’zanlari, oqquyruq, bo’ri, bo’rsiq, tulki, malla quyon, sug’ur, bedana yashaydi.
IQLIMI, SUVLARI, TUPROQLARI, O‘SIMLIKLARI VA HAYVONOT DUNYOSI
Quyi Amudaryo okrugining iqlimi kontinental bo‘lib, qishi davomli va sovuq, yozi nisbatan quruq va issiq. Okrugning shimoliy qismi tekis bo‘lganligidan qishda shimoli sharqdan Sibir antisikloni, shimoldan Arktika havosi to‘siqsiz kirib keladi. Natijada, qishda harorat pasayib, yanvarning o‘rtacha harorati –4,5–7,6°C atrofida o‘zgaradi. Ba’zan sovuq havo massalarining turib qolishi natijasida eng past harorat –32 –33°C ga tushib qoladi. Iyulning o‘rtacha harorati +27,0 +28,0°C. Eng yuqori harorat +44 +46°C.
Quyi Amudaryo hududi O‘zbekistonda eng kam yog‘in tu- shadigan joy. O‘rtacha yillik yog‘in miqdori 80-100 mm. Bunga asosiy sabab, okeanlardan uzoqda, yerusti tekis, yozgi haroratining yuqoriligidir. Yog‘in, asosan, bahorga to‘g‘ri keladi. Chunki bu davrlarda g‘arbdan va shimoli g‘arbdan nam havo massalari esib turadi. Qor qoplami uncha qalin emas. Lekin mumkin bo‘lgan bug‘lanish yog‘inga nisbatan 20 marta ko‘p bo‘lib, yillik miqdori 2000 mm ga yetadi.
Quyi Amudaryo okrugining yagona daryosi — Amudaryodir. Bundan yarim asr avval daryo sersuv bo‘lib (1961-yilgacha), Orolga yiliga 30,98 km.kub suv quygan edi. So‘ngra Amudaryo havzasida suvdan xo‘jalikda betartib foydalanish tufayli daryo Orolga yil sayin kam suv quya boshladi. Amudaryo suvi Shovot, Toshsaqa, Qizketgan, Suyenli kabi magistral kanallar orqali sug‘orishga sarflanadi. Sug‘oriladigan mintaqada vujudga kelgan zovur suvlari Daryoliq, Ko‘llar (Ozerniy) magistral zovurlari orqali yiliga 4,5-5,5 km.kub qaytarma suvlar Sariqamish ko‘liga oqizilmoqda. Quyi Amudaryo okrugining shimoliy qismida vujudga kelgan zovur suvlarining bir qismi (yiliga 1,0 km.kub) Orolga yo‘naltirilgan, qolgan qismi tabiiy chuqurliklarga oqizish tufayli bir necha ko‘llar vujudga kelgan. O‘sha ko‘llarning eng muhimlari — Sudochye, Qorategin, Xo‘jako‘l, Sho‘rko‘l, Ziyko‘l, Abilko‘l va boshqalardir. Quyi Amudaryo okrugida suv ta’minotini yaxshilash maqsadida Tuyamo‘yin suv ombori (suv sig‘imi 8,6 km.kub) qurilgan.
Amudaryoda yerosti suvlari yuza joylashgan bo‘lib (yer yuzasi tekis bo‘lganligi tufayli), siljishi qiyin. Binobarin, ularning suvi sho‘r bo‘lib, chuqurligi sug‘oriladigan mintaqada 1,0-2,5 m, sug‘oriladigan mintaqadan tashqaridagi yerlarda 5-10 m ni tashkil etadi.
Quyi Amudaryo hududida eng keng tarqalgan tuproq — o‘tloq-voha tuprog‘idir. Bu tuproq alluvial yotqiziqlar ustida vujudga kelgan bo‘lib, chirindi miqdori 2 foiz atrofida.
Amudaryo qayirlarida o‘tloq-botqoq, botqoq-sho‘rxok, to‘qayzorlarida esa botqoq tuproqlar mavjud.
Amudaryodan uzoqlashgach, tuproq turlari o‘zgarib, o‘tloq-tuproq o‘rnini sho‘rxok va taqir tuproqlar egallaydi. Balandlik va kichik past tog‘larda sur-qo‘ng‘ir tuproqlar, Orol dengizining quruqlikka aylangan qismida sho‘rxoklar mavjud.
Shunday qilib, Quyi Amudaryo okrugining ko‘p qismini o‘tloq-qayir alluvial, sug‘oriladigan o‘tloq (o‘tloq-voha) tuproqlari tashkil qiladi. O‘tloq-qayir alluvial va o‘tloq-botqoq tuproq turlari ko‘proq Amudaryoning hozirgi zamon deltasi quyi qismida joylashgan. Bu tuproq turlari hamma qismida sho‘rlashgan.
Sug‘oriladigan o‘tloq (o‘tloq-voha) tuprog‘i, asosan, Amudaryoning qadimiy deltasida, qisman hozirgi zamon deltasining yuqori qismidagi o‘tloq-qayir alluvial va o‘tloq-botqoq tuproqlar tarqalgan mintaqaning o‘ng va chap tomonlarida joylashgan. Quyi Amudaryoning Qoraqum va Qizilqumga tutashgan yerlarida qumoq, qumli tuproqlar tarqalgan.

Quyi Amudaryo okrugidagi ko‘llar atrofida botqoq-sho‘rxok va sho‘rxok tuproqlar mavjud.

Uning to‘qaylarida qamish, yantoq, qo‘g‘a, turang‘il, yovvoyi jiyda, yulg‘un, chingil, qiyoq, tal kabi o‘simliklar o‘sadi. O‘tloq tuproqli yerlarda bug‘doyiq, ajriq, ro‘vak kabilar mavjud.
Quyi Amudaryoning o‘zlashtirilgan qismlarida uy sichqoni, ko‘rsichqon, kalamush, tiрratikan va har xil qushlar (chumchuq, mayna, zarg‘aldoq, bedana) yashaydi.
Daryo qayirlari, ko‘llar atrofi hamda to‘qayzorlarda g‘oz, o‘rdak, oqqush, qirg‘ovul, qo‘ton, jingalakdor birqozon, qorabuzov, saqoqush, ondatra, tulki, chiyabo‘ri, to‘qay mushugi, to‘ng‘iz va bo‘rsiq uchraydi.
Quyi Amudaryoning o‘zlashtirilgan cho‘llarida yumronqoziqlar, kulrang gekkon, qum sichqoni, kaltakesaklar, o‘qilon, efa, cho‘l mushugi, tulki yashaydi.
Quyi Amudaryo tabiiy geografik okrugidagi to‘qay landshafti va u yerdagi hayvon hamda qushlarni (Buxoro bug‘usi, to‘ng‘iz, qirg‘ovul, olachiрor va boshq.) muhofaza qilish uchun Quyi Amudaryo davlat biosfera rezervati tashkil etilgan. Shuningdek, Amudaryo deltasidagi faunani saq- lash uchun Sudochye buyurtmaxonasi mavjud.
Quyi zarafshon Quyi Zarafshon okrugi shu nom bilan ataluvchi daryoning quyi qismida joylashib, o‘z ichiga Buxoro va Qorako‘l vohalarini oladi. Okrug sharqda kengligi 8-10 km bo‘lgan Xazar yo‘lagi orqali O‘rta Zarafshon okrugidan ajralib turadi. Okrug shimol va g‘arbdan Qizilqum okrugi, janubi g‘arbdan Sandiqli qumligi orqali Turkmaniston Respublikasi, sharqdan Qashqadaryo okrugi bilan chegaralanadi. Bu yerda chegara Azkamar, Quyimozor, Jarqoq balandliklari orqali o‘tadi.

Quyi zarafshon geografik tuzilishi
Geologik tuzilishi va foydali qazilmalari
Quyi Zarafshon okrugi tektonik botiqda joylashib, negizi paleozoy erasi ohaktosh slaneslaridan iborat bo‘lib, uning ustini mezozoy va kaynazoy eralarining cho‘kindi jins hamda mergellari, gillari va qumtoshlari qoplab olgan. Mezozoy erasining yura va bo‘r davr jinslari (ohaktosh, dolomit va boshqa) ko‘proq okrugning sharqida joylashgan balandliklarda uchraydi.

Quyi Zarafshon okrugida nisbatan ko‘p tarqalgan jinslar — bu kaynozoy erasining neogen va paleogen yotqiziqlari hisoblanib, ular asosan, Gazli atrofida, Jarqoq, Saritosh, Qiziltepa balandliklarida, Buxoro vohasining janubida, Qorako‘l vohasida, Dengizko‘l atrofida joylashib, sarg‘ish, sur, jigarrang qum va qumtoshlardan iborat.

Quyi Zarafshonda eng ko‘p tarqalgan jinslar to‘rtlamchi davrga xos bo‘lib, ular genetik jihatdan Zarafshon daryosi, vaqtincha oqar suvlar, ko‘l va shamol natijasida vujudga kelgan shag‘al, qum, qumoq, lyoss gillaridan iborat.

Quyi Zarafshon okrugidagi Dengizko‘l va boshqa ko‘llar atrofida ko‘l yotqiziqlari — to‘q surrangli gil, qumoq, Buxoro va Qorako‘l vohalari atrofida esa eol yo‘l bilan vujudga kelgan qumliklar joylashgan.

To‘rtlamchi davr boshlarida Qashqadaryo va Sangzor daryolari Zarafshonga quyilgach, sersuv bo‘lib, Qoraqum tomon oqqan.

To‘rtlamchi davr o‘rtalarida Amudaryo shimoli g‘arb (Orol tomon)ga oqishi tufayli Zarafshon daryosi Amudaryoga quyila boshlagan. To‘rtlamchi davr oxirida ham Zarafshon vaqt-vaqti bilan Amudaryoga quyilib turgan. Lekin, so‘ngra Qashqadaryo va Sangzor daryolarining Zarafshonga quyilmay qo‘yishi natijasida Zarafshon tarmoqlanib oqib, Qorako‘l deltasini hosil qilgan. Qashqadaryo esa janubga burilib, tarmoqlanib, katta delta hosil qilgan bo‘lsa, Sangzor daryosi shimol tomon burilib, Mirzacho‘l tomonga oqa boshlagan, natijada Zarafshon suvi kamayib, Amudaryoga yetib bormagan.

Quyi Zarafshon okrugida daryolarning tarmoqlanib oqishi va zilzilalar sodir bo‘lib turishi neotektonik jarayonlar bilan bog‘liq. Yaqin davrgacha O‘rta Osiyoning tekislik qismi, shu jumladan, Quyi Zarafshon okrugi ham seysmik jihatidan birmuncha tinch deb hisoblanar edi. Lekin Zarafshon okrugi hududida so‘nggi yillarda zilzilalar (Buxoroda 1821-1822-yillarda 8 balli, Gazlida 1976- va 1987-yillari 9-10 balli) bo‘lib turishi bu hududni ham seysmik rayonga kiritilishiga asos bo‘ldi.

Quyi Zarafshon okrugi va uning atrofi neft-gaz zaxirasiga boy hudud hisoblanib, eng muhim konlari Gazli, Jarqoq, Qorovulbozor, Shodi, Dengizko‘l va boshqalar hisoblanadi. Shuningdek, okrug hududida bir nechta tuz hamda har xil qurilish xomashyo konlari mavjud.

Yerusti tuzilishi. Quyi Zarafshon okrugi yerusti tuzilishi jihatidan O‘rta Zarafshondan farqlanadi. Chunki O‘rta Zarafshon okrugini ikki tomondan tog‘lar o‘rab olgan bo‘lsa, aksincha, Quyi Zarafshon Xazar yo‘lagidan o‘tgach, janubi g‘arbga qarab kengayib, pasayib, Buxoro va Qorako‘l vohasini hosil qiladi. Buxoro vohasini shimoli g‘arbdan Qizilqum o‘rab olsa, sharqda Qiziltepa (362 m), Quyimozor (216 m), Qumsulton kabi balandliklar, janubi g‘arbdan Qorako‘l balandligi o‘rab olgan.

Buxoro vohasining uzunligi 102 km atrofida, kengligi 50-70 km, mutlaq balandligi 200-250 m bo‘lib, janubi g‘arbga biroz nishab tekislik hisoblanadi.

Buxoro vohasida Zarafshon daryosining to‘rtta qayiri (terrasasi) joylashgan. Birinchi qayir daryoning har ikki qismida joylashib, nisbiy balandligi 1-1,5 m, kengligi 1,5-2,0 km. Ikkinchi qayirining nisbiy balandligi (daryo o‘zanidan) 2-5 m. Uchinchi qayiri uncha keng bo‘lmay, bilinar-bilinmas holda ikkinchi qayirdan ko‘tarilib turadi. To‘rtinchi — eng qadimiy qayiri vohani o‘rab olgan platolarining quyi qismida joylashgan. Buxoro vohasidagi qayirlarning ko‘p qismi yerlardan qishloq xo‘jaligida foydalanish natijasida tekislab yuborilgan.

Buxoro vohasi janubi g‘arbga qarab pasayib, torayib, Qorako‘l platosiga tutashib ketadi. Qorako‘l platosidan o‘tgach, okrug hududi yana kengayib, Qorako‘l vohasini hosil qiladi. Qorako‘l vohasi janubi sharqda Sandiqli qumligi, janubda Eshakchi qumligi bilan o‘ralgan.

Qorako‘l vohasining uzunligi 100 km atrofida, kengligi 50 km. Yer yuzasi tekis bo‘lib, janubi g‘arbga — Amudaryo vodiysi tomon nishablikda joylashgan. Mutlaq balandligi shimoli sharqida 200 m, janubi g‘arbida 180 m, Amudaryo vodiysiga tutashgan qismida 178 m ga teng.

Qorako‘l vohasi Buxoro vohasidan sho‘rxoklar, sho‘rxokli botiqlar, sho‘r ko‘llarning ko‘pligi va qumliklar o‘rab olganligi bilan farqlanadi.

IQLIMI, SUVLARI, TUPROQLARI, O‘SIMLIKLARI VA HAYVONOT DUNYOSI
Iqlimi. Quyi Zarafshon okrugi qisqa va beqaror qish bilan, quruq, seroftob, jazirama yoz bilan tavsiflanadi. Qishda okrug hududiga shimoldan sovuq, quruq shamollarning esishi tufayli hamma qismida yanvarning o‘rtacha harorati 0°C dan past bo‘ladi.

Quyi Zarafshon okrugiga yozda shimoli g‘arbdan nam havo massalari esib tursa-da, lekin haroratning yuqoriligi tufayli yog‘in yog‘maydi.

Quyi Zarafshon okrugi O‘zbekistonning eng issiq hududlaridan hisoblanib, yillik o‘rtacha harorati +14,2 +15°C, iyulning o‘rtacha harorati +28 +29,6°C, yanvarning o‘rtacha harorati Qorako‘lda +0,4°C, Shofirkonda +1,5°C hisoblanadi.

Okrugda ba’zan qishda Sibir antisiklonining kirib qolishi va Arktika havo massasining u bilan bir davrga to‘g‘ri kelishi tufayli harorat –20 –25°C gacha pasayadi. Aksincha, yozda havo qizib, eng yuqori harorat +44 +45°C ga ko‘tariladi.

Quyi Zarafshon okrugida sovuq bo‘lmaydigan davr 204-214 kun davom etib, vegetatsiya davridagi haroratlar yig‘indisi 5000°C ga yetadi. Bunday iqlimiy sharoitda ingichka tolali paxta, shirin-shakar mevalar, poliz ekinlarini yetishtirish mumkin. Quyi Zarafshon okrugida yog‘inlar hudud va fasllar bo‘yicha notekis taqsimlangan. Buxoro va Qorako‘l vohalariga bir yilda 100-200 mm yog‘in tushadi. Yillik yog‘inni 100 foiz desak, 44-48 foizi bahorga, 36-44 foizi qishga, 2-3 foizi yozga to‘g‘ri keladi. Eng ko‘p yog‘in mart — aprel oylariga, eng kam yog‘in iyul — avgust oylariga to‘g‘ri keladi.

Quyi Zarafshon okrugida qor har yili yog‘adi, lekin uzoq turmay (5-10 kungacha) erib ketadi. Qorning qalinligi 5 sm atrofida bo‘ladi.

Suvlari. Quyi Zarafshon okrugining suv manbayi Amudaryo va Zarafshon hisoblanadi. Okrug hududida Zarafshon daryosining suvlari Shofirkon, Vobkent, Romitan, Shohrud va boshqa magistral kanallar orqali sug‘orishga sarflanib, tabiiy o‘zandan faqat sizot suvlari oqadi, xolos. Ilgari Zarafshon suvi Quyi Zarafshon okrugidan oqib o‘tib, Amudaryoga 20 km yetmasdan qumlarga shimilib ketar edi.

Quyi Zarafshon okrugi hududiga kelguncha Zarafshon daryosining suvi O‘rta Zarafshon okrugida ishlatilishi tufayli Buxoro va Qorako‘l vohasiga suvi to‘la yetib kelmaydi. Shu sababli yerlarni sug‘orishni yaxshilash, aholini suv bilan ta’minlash maqsadida uzunligi 268 km bo‘lgan Amu-Buxoro magistral kanali qurildi. Amu-Buxoro kanalidan keladigan suvdan sug‘orishda foydalanishdan tashqari To‘dako‘l va Quyimozor suv omborlari ham to‘ldirilib turibdi. Buxoro va Qorako‘l vohasida vujudga kelgan zovur suvlarini sug‘oriladigan hududdan chetga chiqarib tashlash oqibatida Sho‘rko‘l, Qorako‘l, Parsanko‘l, Moxonko‘l, Qoraqir kabi ko‘llar vujudga keldi. Quyi Zarafshon okrugida yerosti suvlari relyefga bog‘liq holda hudud bo‘yicha bir xil joylashgan emas. Okrug sharqidagi balandroq bo‘lgan yerlarning grunt suvlari nis- batan chuchuk va yaxshi siljiydi.

Okrugning janubi g‘arbida, Buxoro va Qorako‘l vohalarida grunt suvi yuza (2-3 m) bo‘lib, sho‘r, ichishga yaroqsiz. Bo‘r davri yotqiziqlari orasida bosimli yerosti suvlari mavjud bo‘lib, sho‘r emas, binobarin, ulardan ichimlik suvi sifatida foydalanish mumkin. Quyi Zarafshon okrugining 1000-1500 m chuqurliklarida issiq mineral suvlar mavjud bo‘lib, ulardan davolanishda foydalanilmoqda.

Quyi Zarafshon okrugida yerusti tuzilishi, yotqiziqlar tarkibi va yerosti suvlarining xususiyatlariga bog‘liq holda turli xil tuproqlar tarqalgan. Okrugda sur-qo‘ng‘ir, qumoq, taqir, sho‘rxok, o‘tloq kabi tuproqlar eng ko‘p tarqalgan.

Quyi Zarafshon okrugining chetlaridagi qumliklarga (Qizilqum, Sandiqli qumligi) tutashgan qismlarida qumoq va qumli tuproqlar tarqalgan. Buxoro va Qorako‘l vohasining chetlarida taqir tuproqlar joylashgan bo‘lsa, pastqam grunt suvi yuza bo‘lgan qismida sho‘rxok tuproqlar mavjud.

Quyi Zarafshon okrugining ichki qismida sug‘oriladigan o‘tloq, o‘tloq-alluvial tuproqlari joylashib, ularga ishlov berish tufayli tabiiy xususiyatini o‘zgartirib, o‘tloq-voha tuprog‘iga aylangan.

O‘simliklari. O‘simliklari ham tabiiy unsurlarga bog‘liq holda bir xil tarqalgan emas. Okrugni o‘rab olgan qumli cho‘llarda, asosan, juzg‘un, quyonsuyak, cherkaz, iloq o‘ssa, Buxoro vohasining sharqida, Qorako‘l vohasining janubi sharqidagi kichik marza qumliklarida juzg‘un, quyonsuyak, selen, oq saksovul, shuvoq, iloq kabilar mavjud.

Qorako‘l vohasi janubida joylashgan harakatdagi qumlik- larda quyonsuyak, oq saksovul, cherkez, juzg‘un, erkaksimon iloq o‘sadi. Okrugning giрsli cho‘llarida partek, shuvoq, tatr (yer tezak), boyalish mavjud.

Quyi Zarafshon okrugida eng ko‘p tarqalgan o‘simlik turi shuvoq hisoblanadi. Shuvoq, asosan, sur-qo‘ng‘ir tuproq tarqalgan yerlarda uchraydi.

Zarafshon daryosining qadimiy qayirlarida, deltasida, ko‘llar atrofida to‘qay o‘simlik turlari bo‘lib, ular turang‘il, jiyda, tol, lox, qamish, chingil, yantoq, yulg‘un kabilardir. Okrugda antropogen omillar ta’sirida to‘qayzorlar maydoni kamayib ketmoqda. Shu sababli ayrim joylarda qo‘riqlanadigan to‘qayzorlar tashkil etish zarur.

Hayvonlari. Quyi Zarafshon okrugi hayvonlari cho‘lga xos bo‘lgan vakillar bilan tavsiflanib, jazirama, quruq, seroftob yozga moslashgan. Okrugda kalamush, yumronqoziq, qo‘shoyoq, kaltakesak, echkemar va ilonlar uchraydi. Shuningdek, cho‘l qismida tulki, bo‘ri, jayron, tiрratikan, jayra, bo‘rsiq, to‘qaylarda chiyabo‘ri, to‘ng‘iz, to‘qay mushugi, qirg‘ovul kabilar yashaydi. To‘dako‘l, Quyimozor kabi suv havzalari hamda ko‘llarda o‘rdak, g‘oz va baliqlar yashaydi. Okrugning cho‘l qismida hasharotlardan qoraqurt va falanga uchraydi.

Quyi Zarafshonda kamayib ketayotgan ayrim hayvonlarni muhofaza qilib, ko‘paytirish uchun „Jayron ekomarkazi" parvarishxonasi tashkil etilgan. Bu yerda xalqaro „Qizil kitob"ga kirgan jayronlar muhofaza etiladi.

TABIIY RESURSLARNI MUHOFAZA QILISH
Turon tekisligi turli tabiiy boyliklar (ikGʻshmi, foydali qazilmalar, chorvachilik ozuqasi, yer)ga ega. Foydali qazilmalardan neft, gaz, oltin, fosforit, qurilish materiallari bor.

XULOSA
Turon pasttekisligi geologik strukturasi jihatidan bir butun, yaxlit tuzilishga ega. Uning o’rni Turon plitasiga mos keladi. Turon plitasining tektonik rivojlanishida ikki bosqich kuzatiladi: geosinklinal va platforma. Turon pasttekisligi Yevrosiyo materigining ichkarisida, okeanlardan juda olis joylashganligi tufayli iqlimiy hususiyatlarining eng xarakterlisi – keskin kontinentallikni tarkib topishiga sabab bo’lgan. Tekislik yil davomida ko’plab quyosh energiyasini oladi, shuning uchun ham yoz issiq va uzoq davom etadi. Yozda havoning o’rtacha harorati cho’llarda 30 0 dan yuqori. Qishda esa shimolada Sibir antisikloni g’arbiy tarmog’ining ta’siri xukmron. Tuproqlarning tarqalishida aniq qonuniyat seziladi: poleogen va neogen jinslaridan tashkil topgan plato, balandlik, qir va ularning shleyflari, paleozoy jinslaridan tuzilgan, yonbag’irlarda asosan bo’z-qo’ng’ir tuproqlar rivojlangan. Ushbu tuproqlar gipsli, dag’al mexanik tarkiblidir. Qumli cho’llar o’simliklar bilan mustahkamlangan joylarda cho’l qum va tuproqlar, harakatdagi qismida esa yalang qumdan iborat. Cho’l qum va qumliklarda quruqsevar psammofil (oq saksovul, terkez, qandim, selen, quyonsuyak va boshq.), bo’z-qo’ng’ir tuproqlarda (Ustyurt, Mang’ishloq, Krasnavodsk platosi va boshq) biyurg’un, shuvoq, keyreuk, qir saksovuli va boshqalar keng tarqalgan. Daryo to’qayzorlari o’simliklarga nihoyatda boy. Qozog’iston past tog’lari To’rg’ay botig’i bilan Oltoy tog’lari orasida dasht va chalacho’l zonalarida joylashgan. Uning kengligi sharqda 350-400 km, g’arbiy qismida 950 km ga yetadi. Uning mustaqil region sifatida geografik jihatdan aniq tabiiy chegaraga ega. Uning shimolida G’arbiy Sibir tekisligi, g’arbida To’rg’ay botig’i, sharqida Irtish daryosining Chor irmog’i vodiysi, janubida Badbaxdala 26 tekisligi va Balxash - Olako’l botig’i joylashgan. Ushbu chegarada uning uzunligi 1250 km, o’rtacha kengligi 750 km atrofida. To’rg’ay Janubiy Ural va Mug’ojar tog’i bilan Qozog’iston past tog’lari orasida joylashgan, kengligi 600 km bo’lgan katta hududni o’z ichiga oladi. U shimolda G’arbiy Sibir, g’arbda Ural va Mug’ojar tog’larining etaklari, janubda Turon tekisligi, sharqda esa Ko’kchatov va Ulutovlarning quyi qismi bilan chegaralanadi. To’rg’ay o’z ichiga To’rg’ay platosini, To’rg’ay botig’ini oladi. Mug’ojar tog’lari Kaspiybo’yi tekisligi bilan To’rg’ay botig’i orasida joylashgan. U shimolda Ural tog’idan Ural-Oroq botig’i orqali, shimoli-sharqda To’rg’ay platosidan Irg’iz daryo odiysi orqali ajralib turadi. Hudud janubi-sharqda Turon tekisligi bilan, g’arbda esa Kaspiybo’yi pasttekisligi bilan chegaralanadi. U shimoldan janubga 450 km cho’zilib, eng keng joyi 200 km. Mang’ishloq mustaqil tabiiy geografik region sifatida o’zining aniq tabiiy geografik chegarsiga ega. U sharqda Ustyurt platosidan uning g’arbiy chinklari, janubi – sharqda esa Qonijariq botig’i orqali ajralib turadi. Uning janubdan, g’arbdan va shimoli-g’arbdan Qorabo’g’ozgo’l qo’ltig’i va Kaspiy dengizi suvlari o’rab olgan bo’lib, qirg’oqlari egri - bugridir. Ustyurt g’arbda Mang’ishloq yarimoroli bilan, sharqda Orol dengizi bilan chegaralangan bo’lib, arid denudasion plato hisoblanadi. Uning mutloq balandligi 100-200 m bo’lib, atrofga tik jarlik-chinklar hosil qilib tushadi. Uning shimoliy chinklari g’arbda O’likqo’ltiq sho’rligidan boshlanib, shimoli-sharqqa qarab, shagan daryo vodiysigacha davom etadi. So’ngra shimoliy chegara Katta Bo’rsiq qumligiga borib taqaladi. Ustyurtning sharqiy chinklari Orol dengizidan 190 m keladigan jarlik hosil qilib ko’tarilib turadi. 27 FOYDALANILGAN ADABIYORLAR. 1. Alibekov L. O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi. Samarqand 2006 yil. 2. Alibekov L.A. S.A.Nishonov. Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan rasional foydalanish. Toshkent “O’qituvchi”1983 y 3. Baratov P. O’zbekiston tabiiy geografiyasi. (Oliy o’quv yurtlari geografiya yo’nalishi talabalari uchun qo’llanma). Toshkent, O’qituvchi, 1996 yil 4. Baratov P., Mamatqulov M., Rafikov A. O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi. (O’quv qo’llanma) Toshkent, O’qituvchi. 2002 yil. 5. Mo’minov. O. P.Baratov. M.Mamatqulov. R. Rahimbekov Ozbekiston tabiiy geografiyasi. 7- sinf maktab darsligi. Toshkent. “Oqituvchi” 2000 yil. 6. Nig’matov. N. Ekologiya nima? Toshkent 2006 yil. 7. O’zbekiston milliy entsiklopediyasi, 1-12 tomlar. 8. O’rta Osiyoda cho’llanish muammolari. Ilmiy maqolalar to’plami. Samarqand. 2000 yil. 9. Qoriyev. M.V., A. V. Xisamov. P. Baratov. va boshq. O’zbekiston tabiiy geografiyasi. Toshkent. “Oqituvchi” 1965 yil. 10. G’ulomov P. O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi. O’zMU, 2000 yil. 11. 7- sinf atlasi. Toshkent. “Oqituvchi” 2011 yil. XULOSA. Turon pasttekisligi geologik strukturasi jihatidan bir butun, yaxlit tuzilishga ega. Uning o’rni Turon plitasiga mos keladi. Turon plitasining tektonik rivojlanishida ikki bosqich kuzatiladi: geosinklinal va platforma. Turon pasttekisligi Yevrosiyo materigining ichkarisida, okeanlardan juda olis joylashganligi tufayli iqlimiy hususiyatlarining eng xarakterlisi – keskin kontinentallikni tarkib topishiga sabab bo’lgan. Tekislik yil davomida ko’plab quyosh energiyasini oladi, shuning uchun ham yoz issiq va uzoq davom etadi. Yozda havoning o’rtacha harorati cho’llarda 30 0 dan yuqori. Qishda esa shimolada Sibir antisikloni g’arbiy tarmog’ining ta’siri xukmron. Tuproqlarning tarqalishida aniq qonuniyat seziladi: poleogen va neogen jinslaridan tashkil topgan plato, balandlik, qir va ularning shleyflari, paleozoy jinslaridan tuzilgan, yonbag’irlarda asosan bo’z-qo’ng’ir tuproqlar rivojlangan. Ushbu tuproqlar gipsli, dag’al mexanik tarkiblidir. Qumli cho’llar o’simliklar bilan mustahkamlangan joylarda cho’l qum va tuproqlar, harakatdagi qismida esa yalang qumdan iborat. Cho’l qum va qumliklarda quruqsevar psammofil (oq saksovul, terkez, qandim, selen, quyonsuyak va boshq.), bo’z-qo’ng’ir tuproqlarda (Ustyurt, Mang’ishloq, Krasnavodsk platosi va boshq) biyurg’un, shuvoq, keyreuk, qir saksovuli va boshqalar keng tarqalgan. Daryo to’qayzorlari o’simliklarga nihoyatda boy. Qozog’iston past tog’lari To’rg’ay botig’i bilan Oltoy tog’lari orasida dasht va chalacho’l zonalarida joylashgan. Uning kengligi sharqda 350-400 km, g’arbiy qismida 950 km ga yetadi. Uning mustaqil region sifatida geografik jihatdan aniq tabiiy chegaraga ega. Uning shimolida G’arbiy Sibir tekisligi, g’arbida To’rg’ay botig’i, sharqida Irtish daryosining Chor irmog’i vodiysi, janubida Badbaxdala 26 tekisligi va Balxash - Olako’l botig’i joylashgan. Ushbu chegarada uning uzunligi 1250 km, o’rtacha kengligi 750 km atrofida. To’rg’ay Janubiy Ural va Mug’ojar tog’i bilan Qozog’iston past tog’lari orasida joylashgan, kengligi 600 km bo’lgan katta hududni o’z ichiga oladi. U shimolda G’arbiy Sibir, g’arbda Ural va Mug’ojar tog’larining etaklari, janubda Turon tekisligi, sharqda esa Ko’kchatov va Ulutovlarning quyi qismi bilan chegaralanadi. To’rg’ay o’z ichiga To’rg’ay platosini, To’rg’ay botig’ini oladi. Mug’ojar tog’lari Kaspiybo’yi tekisligi bilan To’rg’ay botig’i orasida joylashgan. U shimolda Ural tog’idan Ural-Oroq botig’i orqali, shimoli-sharqda To’rg’ay platosidan Irg’iz daryo odiysi orqali ajralib turadi. Hudud janubi-sharqda Turon tekisligi bilan, g’arbda esa Kaspiybo’yi pasttekisligi bilan chegaralanadi. U shimoldan janubga 450 km cho’zilib, eng keng joyi 200 km. Mang’ishloq mustaqil tabiiy geografik region sifatida o’zining aniq tabiiy geografik chegarsiga ega. U sharqda Ustyurt platosidan uning g’arbiy chinklari, janubi – sharqda esa Qonijariq botig’i orqali ajralib turadi. Uning janubdan, g’arbdan va shimoli-g’arbdan Qorabo’g’ozgo’l qo’ltig’i va Kaspiy dengizi suvlari o’rab olgan bo’lib, qirg’oqlari egri - bugridir. Ustyurt g’arbda Mang’ishloq yarimoroli bilan, sharqda Orol dengizi bilan chegaralangan bo’lib, arid denudasion plato hisoblanadi. Uning mutloq balandligi 100-200 m bo’lib, atrofga tik jarlik-chinklar hosil qilib tushadi. Uning shimoliy chinklari g’arbda O’likqo’ltiq sho’rligidan boshlanib, shimoli-sharqqa qarab, shagan daryo vodiysigacha davom etadi. So’ngra shimoliy chegara Katta Bo’rsiq qumligiga borib taqaladi. Ustyurtning sharqiy chinklari Orol dengizidan 190 m keladigan jarlik hosil qilib ko’tarilib turadi.
FOYDALANILGAN ADABIYORLAR.
1. Alibekov L. O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi. Samarqand 2006 yil. 2. Alibekov L.A. S.A.Nishonov. Tabiatni muhofaza qilish va tabiiy resurslardan rasional foydalanish. Toshkent “O’qituvchi”1983 y 3. Baratov P. O’zbekiston tabiiy geografiyasi. (Oliy o’quv yurtlari geografiya yo’nalishi talabalari uchun qo’llanma). Toshkent, O’qituvchi, 1996 yil 4. Baratov P., Mamatqulov M., Rafikov A. O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi. (O’quv qo’llanma) Toshkent, O’qituvchi. 2002 yil. 5. Mo’minov. O. P.Baratov. M.Mamatqulov. R. Rahimbekov Ozbekiston tabiiy geografiyasi. 7- sinf maktab darsligi. Toshkent. “Oqituvchi” 2000 yil. 6. Nig’matov. N. Ekologiya nima? Toshkent 2006 yil. 7. O’zbekiston milliy entsiklopediyasi, 1-12 tomlar. 8. O’rta Osiyoda cho’llanish muammolari. Ilmiy maqolalar to’plami. Samarqand. 2000 yil. 9. Qoriyev. M.V., A. V. Xisamov. P. Baratov. va boshq. O’zbekiston tabiiy geografiyasi. Toshkent. “Oqituvchi” 1965 yil. 10. G’ulomov P. O’rta Osiyo tabiiy geografiyasi. O’zMU, 2000 yil. 11. 7- sinf atlasi. Toshkent. “Oqituvchi” 2011 yil.