Quyi zarafshon tabiiy geografik okrugi

QUYI ZARAFSHON TABIIY GEOGRAFIK OKRUGI

GEOGRAFIK O’RNI VA CHEGARALARI Quyi Zarafshon okrugi shu nom bilan ataluvchi daryoning quyi qismida joylashib, o‘z ichiga Buxoro va Qorako‘l vohalarini oladi. Okrug sharqda kengligi 8 — 10 km bo‘lgan Xazar yo‘lagi orqali O‘rta Zarafshon okrugidan ajralib turadi. Okrug shimol va g‘arbdan Qizilqum okrugi, janubi g‘arbdan Sandiqli qumligi orqali Turkmaniston Respublikasi, sharqdan Qashqadaryo okrugi bilan chegaralanadi. Bu yerda chegara Azkamar, Quyimozor, Jarqoq balandliklari orqali o‘tadi.

Geologik tuzilishi va foydali qazilmalari Quyi Zarafshon okrugi tektonik botiqda joylashib, negizi paleozoy erasi ohaktosh slaneslaridan iborat bo‘lib, uning ustini mezozoy va kaynazoy eralarining cho‘kindi jins hamda mergellari, gillari va qumtoshlari qoplab olgan. Mezozoy erasining yura va bo‘r davr jinslari (ohaktosh, dolomit va boshqa) ko‘proq okrugning sharqida joylashgan balandliklarda uchraydi.

Sandiqli qumlari.

Qo’shtepa va Qumsulton tepaliklari.

Quyi Zarafshon okrugida nisbatan ko‘p tarqalgan jinslar —bu kaynozoy erasining neogen va paleogen yotqiziqlari hisoblanib, ular asosan, Gazli atrofida, Jarqoq, Saritosh, Qiziltepa balandliklarida, Buxoro vohasining janubida, Qorako‘l vohasida, Dengizko‘l atrofida joylashib, sarg‘ish, sur, jigarrang qum va qumtoshlardan iborat. Quyi Zarafshonda eng ko‘p tarqalgan jinslar to‘rtlamchi davrga xos bo‘lib, ular genetik jihatdan Zarafshon daryosi, vaqtincha oqar suvlar, ko‘l va shamol natijasida vujudga kelgan shag‘al, qum, qumoq, lyoss gillaridan iborat.

IQLIMI Quyi Zarafshon okrugi O‘zbekiston hududining eng issiq qismlaridan biri hisoblanib, o‘rtacha yillik harorati 14,2—15° atrofida o‘zgaradi. Iyul oyining (eng issiq) o‘rtacha harorati 28—29,6°, yanvarning (eng sovuq) o‘rtacha harorati esa —0,4 (Qorako‘l),—1,5° (Shofrikon) atrofida o‘zgaradi. Quyi Zarafshon okrugida yog‘inlar hudud va fasllar bo‘yicha bir xil taqsimlangan emas. Buxoro va Qorako‘l deltasiga bir yilda 114—125 mm yog‘in tushsa, atrofini o‘rab olgan qumli cho‘lda 90—100 mm ni tashkil qiladi. Eng ko‘p yog‘in (yillik yog‘inning 90%) dekabr-may oylariga, eng kam yog‘in (deyarli yog‘maysh) iyul-sentabr oylariga to‘g‘ri keladi.

Zarafshon daryosi:
Quyi Zarafshon okrugishshg asosiy suv manbai Zarafshon va Amudaryo hisoblanadi. Okrug hududiga Zarafshon daryosining o‘rta va quyi oqimi qaraydi. Bu qismda Zarafshon daryosining suvn 54 ga yaqin magistral ariqlar (eng muhimlari Konimex, Shofrikon, Vobkentdaryo, Romiton, Shaxud) orqali sug‘orishga sarflanib, tabiiy o‘zanidan faqat sizot suvlari oqadi.
Hazar yo‘lagidagi suv o‘lchagich bekati ma’lumotiga ko‘ra Zarafshon daryosining o‘rtacha yillik suv sarfi sekundiga 116,1 me ni, Qorako‘lda 14,3 m3 ni, tog‘li qismida (Dupuli ko‘prigida) 1155 m3 ni tashkil etadi. Ko‘rinib turibdiki, Quyi Zarafshon okrugi hududiga kelguncha Zarafshon daryosining suvini bir qismi Eski Tuyatortar arig‘i orqali Sanzar havzasigacha, Eskianhor arig‘i orqali Qashqadaryo havzasiga oqizilsa, bir qismi Samarkand botig‘ida joylashgan ekin dalalarini sug‘orishga sarflanadi.
Quyi Zarafshon okrugida eski o‘zonlarda vujudga kelgan Deng‘izko‘l, Xojiakob, Qurko‘l, Somonko‘ldan tashqari zovur suvlarini tashlash tufayli To‘dako‘l, Sho‘rko‘l, Kattako‘l, Maxanko‘l, Qoraqirko‘l, Parsanko‘l, Zamonbobo kabi ko‘llar ham vujudga kelgan. Bu ko‘llarda yiliga 0,8—1,0 km3 zovur-drenaj sho‘r suvlari to‘planadi. Bu zovur suvlarining bir qismi hozir Maxanko‘l zovuri orqali Amudaryoga borib quyilmoqda. Yuqorida qayd qilingan ko‘llarning eng kattasi To‘dako‘l hisoblanib, u hozir suv ombori sifatida foydalanilmoqda. Chunki unga Amu-Buxoro arig‘i orqali Amudaryo suvi kelib to‘llanmoqda. To‘dako‘l suv bilan to‘lsa 1,0 km3 ni tashkil qiladi.
Ko`llari:
Okrugning gipsli cho‘larida singren, partek, shuvoq, boyalish, keyreuk kabi o‘simliklar formao‘iyasi uchraydi.
Shuvoq jamoasi okrugda eng ko‘p tarqalgan o‘simlik turi bo‘lib, asosan Buxoro-Qorako‘l deltasining surqo‘ng‘ir tuproq tarqalgan qismida uchraydi. Zarafshon daryosining yangi qayirida va quyi qayirida, Maxandaryo, Toyqir, Saribozor kabi eski o‘zanlarida, ko‘llar atroflarida to‘qay o‘simliklar turi mavjud. To‘qaylarda turanril, jiyda, tol, lox, qamish, chingil, yantoq, yulg‘un kabi o‘simliklar o‘sadi.
O’SIMLIKLARI:

1. Oq saksovul 2. Qayir o’simliklari