Z sh. Shovqiyev, F. N. Oqbo‘tayiev

1.9-Rasm. Yuklamalar tufayli yorilgan qoplama. 
Gaz oqimlari grunt yuzalariga kuchli ta‗sir qiladi, ularning eroziyaga 
chidamliligi yetarli emas.
Gaz oqimi grunt yuzaga ta‗sir etishda uch xil jarayon kechadi: bir-biri bi-
lan bog‗lanmagan qattiq zarralarni gaz oqimi surib ketishi natijasida eroziya; 
gaz oqimi yuzaga tik tushganda chuqurcha hosil bo‗lishi; yuqoriga 
ko‗tariladigan gaz oqimi ta‗sirida grunt qavatlarida zarralarning surilishi. 
Yemirilish va eroziya darajasi gaz oqimining parametrlari, uning davomiyligi 
va grunt tavsiflariga bog‗liq. 
Grunt yuzalarining oqimi eroziyasini muhandislik nazariyasidan baho-
lashda ikki fazali oqimlarga o‗xshatish mumkin: qor bo‗ronlari (havo+qor), 
qora chang bo‗ronlari (havo+grunt zarralari), cho‗kindilar harakati va daryo 
o‗zanining yuvilishi (suv+grunt zarralari). Havo kemalarining dvigatelidan 
chiqayotgan gaz oqimlari ta‗sirida hosil bo‗layotgan ikki fazali oqimning 
(gaz+grunt zarralari va boshqa qattiq fazalar) shunga o‗xshash boshqa qattiq 
fazalar. 
Shunga o‗xshash boshqa oqimlardan farqi oqimning tezligi va zichligiga 
tegishli miqdorlarga, qattiq zarralarning zichligi va boshqa omillarga bog‗liq. 

---

A.K. Dyuninning qor-bo‗ron hodisalari uchun ishlab chiqqan matematik ifoda-
larni havo kemasidan chiqayotgan gaz oqimlariga qo‗llash mumkin. 
Qoplama yuzasidagi gaz oqimlarining harorati va tezligi haqida tajribalar 
yo‗li bilan aniqlangan ma‗tumotlar, aerodromlarni o‗rganish natijasida 
to‗plangan ma‗lumotlar u yoki bu materialni qoplama uchun ishlatish 
shartlarini aniqlashga yordam beradi. Masalan, zich asfaltbeton mustahkamligi 
va barqarorligini, gaz oqimi harorati 110-120°C da va oqim tezligi 50 m/s. ga-
cha bo‗lganda 3-4 minut davomida saqlay oladi. Harorat 80-90°C dan ortiq, 
oqim tezligi 30-40 m/s bo‗lganda, organik boslovchilar bilan ishlangan hamma 
materiallarda eroziya hosil bo‗ladi: mayda tosh-chaqiq tosh qoplamalarining 
oqim tezligi 50 m/s dan ortiq bo‗lganda, grunt yuzalari esa-30 m/s dan ortiq 
bo‗lganda yemirila boshlaydi. 
Chim qoplamadagi o‗simlik 50°C dan ortganda qurib, tez yonib ketadi. 
Sementbeton qoplamalar qisqa muddatli (1-minutgacha) gaz oqimi dastasining 
harorati 300°C gacha bo‗lsa ham, chidab beradi. 
Qoplamalar ekspluatatsiyasida eng og‗ir sharoit yaratadigan havo kema-
lari vertikal ko‗tarilib-qo‗nadiganlari bo‗lib, ular uchun grunt maydonlari va 
oddiy sementbeton qoplamalar, agar ustida himoya qatlami bo‗lmasa, yara-
maydi. Ularni kapital turdagi bikr va bikr bo‗lmagan konstruksiyali qoplama-
larda, ayrim hollarda, chim qoplamalarda ekspluatatsiya qilish mumkin. Havo 
kemalari harakatlanayotganda gaz oqimi dastasining ta‗siri juda kam (chunki 
qisqa muddat ta‗sir etadi) va qoplamaning mustahkamligiga, barqarorligiga 
ta‗sir etmaydi. Reaktiv dvigateli havo kemalari harakatlanayotganda, agar 
qoplama yuzasi changlardan tozalanmagan bo‗lsa, chang-to‗zon ko‗taradi. 
Gaz oqimi dastasining qoplamaga ta‗siri geometrik, aerodinamik va is-
siqlik-fizik ko‗rsatkichlarga bog‗liq: chiqindi gazlarning tezligi va harorati 4 
gaz oqimi dastasining konus burchagi; oqim dastasining gorizontga nisbatan 
og‗ish burchagi; dvigatellarning joylashish balandligi, konstruktiv xususiyatlari 
va dvigatellarning bir joyda ishlash davomiyligi. Gaz oqimi dastasi soplodan 
chiqib, qoplama yuzasiga tekkan joyda elliрs shaklli maydon hosil qiladi. Bu 
maydon ma‗lum uzunlik va kenglikka ega, ta‗sir vaqti va oqim dastasi o‗qining 
qoplama bilan kesishgan nuqtasi bor. 2.15-rasmda shu maydonning bo‗ylama 
kesimi va sxemasi ko‗rsatilgan. 
Gaz oqimi dastasining ko‗rsatkichlaridan qoplama yuzasidagi harorat va 
bosimni aniqlash mumkin, buning uchun V.B. Тrigoni maxsus uslub ishlab 
chiqqan. 
Il-62 samolyotining to‗rtta dvigateli 1.2 N rejimda ishlab turgandagi gaz 
oqimi dastasi izoterma chiziqlari orqali 2.16, b-rasmda, qoplama yuzasidan 0,2 
m yuqoridagi bosimi orqali 2.16, a-rasmda tavsiflangan. O‗lchovlar samolyot 
ishlab turgan paytda olingan, shuning uchun shamol ta‗sirida birmuncha as-
simetriya hosil bo‗lgan. Shunisi qiziq-ki, samolyot 60-70 m yurganida har bir 
dvigatelning harorat va bosimi o‗ziga xos bo‗ladi-da, keyin to‗rttala dvigatel 
umumiy oqim hosil qiladi. 

---

Тurar joylardagi, perrondagi odamlarga, yon-atrofdagi binolar va inshoot-
larga harorat va shamol bosimi yubormaslik maqsadida oqimni o‗zgartiradigan 
shitlar qo‗yiladi. Shitlar bo‗lmasa, samolyotni xavfsiz masofagacha 
uzoqlashtirib, dvigatellari ishga tushiriladi.
Qoplamaga tomgan yonilsi va moy yuzani sirpanchiq qilib qo‗yadi, 
tamg‗a belgilarini buzadi, yemiradi, organik bog‗lovchi material aralashgan 
qoplamani eritib, yumshoq qilib qo‗yadi. Тomgan, to‗kilgan yonilg‗i dog‗ini 
ketkazib bo‗lmaydi, moy dog‗ini esa, qirib olish, maxsus erituvchilar bilan 
zararsizlantirish mumkin.