Z. N. Mamarajabova ona tili o’qitish maxsus metodikasi

I .6-§. Eshitishda nuqsoni bо‘lgan bolalar maktabida ona tiliga о‘qitish jarayonida qо‘llanuvchi nutqiy vositalar

Eshitishda nuqsoni bо‘lgan bolalar maktabida ona tilga о‘qitish jarayonida qо‘llanuvchi nutqiy vositalar haqida gapirganimizda, avvalo, eshitmaydigan insonlar tomonidan muloqotda qо‘llanuvchi imo-ishora (jest)lar nutqini nazarda tutamiz.

63
Eshitmaydigan insonlarning asosiy muloqot vositasi sanalgan mazkur nutq shaklidan ularning maxsus ta’limi jarayonida foydalanish juda ham qiyin hamda munozaraga sabab bо‘lib borayotgan bosh mavzulardandir. Bu til anchagacha keng tushunchaga ega bо‘lib, afsuski, har doim ham hisobga olinavermaydigan hamda kо‘pincha, о‘rinsiz munozaralarni keltirib chiqaruvchi turli xil tarkibiy qism (komponent)lardan tarkib topgan. Aynan shu sababga mazkur nutq tarkibiy qism (komponent)larini baholash hamda ularga bо‘lgan munosabatni aniqlashda barobarlashtirish yuzaga keladi. Umumtan olingan atama (terminologiya)ning qabul qilinmaganligi bois ham kо‘pincha anglashilmovchilik yuzaga keladi. Shu bois surdopedagogik adabiyotlarda mualliflar tomonidan turli nomlashlarga: “mimika (imo, imlash) nutqi”, ,,imo-ishora (jest) nutqi”, “mimika-jest(imo-ishora) nutqi” duch kelamiz. Bunday turli qarashlar eshitmaydigan insonlar tiliga kiruvchi turli tarkibiy qism (komponent)lar о‘rnini turlicha tushunish bilan bog‘liq.

Ushbu tilning kо‘pgina komponentlari u yoki bu darajada sо‘zlashuv tiliga ega bо‘lgan eshituvchi insonlar tomonidan ham qо‘llaniladi. Ularning eng oddiylari rivojlanishning ilk bosqichlaridayoq yuzaga keluvchi muloqotning kо‘rsatmali-amaliy (faoliyat) vositalaridir. Gо‘dak narsa, о‘yinchoqlarga talpinadi yoki uni olish, qabul qilishdan bosh tortib, itarib yuboradi. Ona yoki bola tarbiyasi bilan shug‘ullanuvchi oila a’zolari uning ushbu istagini tushunadilar. Boshqa bir holat: gо‘dak nimadir qurishga harakat qiladi, lekin hamma narsa buzilib ketaveradi va u qayg‘udan yig‘lab yuboradi. Uning yoniga kattalardan biri kelib, hech nima demay, yordam kо‘rsatadi. Har ikki holatda ham gо‘dak va kattalar bir-birlarini tushundilar hamda natijadan qoniqdilar.

Eshitmaydigan bolalar boshqa о‘yinchoqlarni olishni istasalar, xuddi kerakli sо‘zni egallamagan eshituvchi gо‘dak singari, ularga talpinib, kattalarga ularni kо‘rsatadilar. Lekin eshituvchi bolada о‘z hoxishini bayon etishning bunday –imo-ishora usuli tezda sо‘zlashuv nutqi bilan tо‘ldirilsa, eshitmaydigan bolalarda bu holat maxsus ta’limsiz uzoq muddat saqlanib qoladi.

Shuningdek, ba’zan kulgu, achinish, norozilik (e’tiroz), g‘azabni keltirib chiqaruvchi, mazmuni qaxramonlarining hatti-harakatlari orqali ochib beriluvchi kо‘pgina ovozsiz kinosuratlar birorta sо‘zni bilmaydigan eshitmaydigan insonlar uchun tushunarli bо‘ladi hamda bunday insonlar tomomnidan qiziqib tomosha qilinadi.

Kar bolalar maktabiga ilk bor qabul qilingan bolalar umuman yangi sharoitiga tushib qolsalar, (yetarli darajada) tezda vaziyatni anglab, sharoitga moslashib qetadilar. Oshxonaga kelib, hamma bilan stol atrofida о‘tirib, tanovul qila boshlaydilar. Tabiiyki, bunday vosita ideal(eng yuksak maqsad) emas, lekin ularga kar о‘quvchilar bilan muloqot qilishda, ayniqsa maktabda о‘qishni endigina boshlaganlar bilan, ahamiyat bermaslik mumkin emas.

Muloqotning eng oddiy usullariga inson hoxish, sezgilarini aks ettiruvchi hamda shu maqsadda qо‘llanuvchi yuzning ifodali vositalari-mimika kiradi. Shodlik hamda qayg‘u, qoniqish hamda hayrongarchilik, rozilik hamda e’tiroz- bularning barchasi hamda kо‘pgina boshqa narsalar mimika va jestlarda namoyon bо‘lib,kishilar о‘rtasida о‘zaro bir-birlarini tushunishlariga xizmat qiladi. Onaning

64
nigohiga kо‘ra gо‘dak, hech bir sо‘z aytmagan bо‘lsa ham, shо‘xlikni davom ettirish mumkinmi yoki uni tugallash darkorligini aniqlab oladi.

Karlar uchun muloqot qilishning tо‘la tushunarli bо‘libgina qolmay, balki kо‘pgina hollarda juda ham zarur bо‘lib qoladi.

Aks ettiriluvchi sezgining yaxshiroq idrok etilishi insonlar mimika vositalarini kuchaytirishga intiladilar. Bu usulga kо‘pincha karlar murojaat etadilar, shu sababli kо‘pincha ularning mimikasi bо‘rttirilgan va hattoki, be’mani(xunuk) bо‘lib qoladi. Lekin bu narsa uning muloqot vositasi sifati foydalanmasligi uchun asos bо‘lib xizmat qilmasligi lozimdir. Bu yerda mimika vositalari madaniyati ustida ishlash zarurligi haqida gapirish о‘rinli bо‘lar edi.

Boshqa vositalar ichidan karlar о‘zaro va eshituvchilar bilan muloqotda pantomima (sо‘zlamay, faqat harakat va imo-ishoralar bilan tomosha kо‘rsatish), harakatlar imitatsiyasi (taqlidi), drammalashtirish elementlari, predmetlarni havoda rasm bilan tasvirlashdan keng foydalanadilar. Bunday eshituvchilar ham о‘z ehtiyojlarini (qondirish) bayon ettirish uchun sо‘zlashuv vositalari yetarli bо‘lmaganda murojaat etadilar.

Aytib о‘tilgan karlar tomonidan qо‘llaniluvchi usullar, ular uchun kо‘proq ahamiyatli hamda keng qо‘llanilsa-da, eshituvchi kishilar muloqotda qо‘llaniluvchilari bilan taqqoslaganda prinsipial farqqa ega bо‘lmaydi.

Farq yana shunda ham namoyon bо‘ladi-ki, eshituvchi insonlar sо‘zlashuv vositalari bilan bir qatorda ularning yanada ma’noli bо‘lishi uchun bunday vositalardan foydalanadilar. Biroq bu har doim ham shunday bо‘lavermaydi. Rozilikni bildira turib inson boshini silkitadi, bunda u kо‘pincha hech bir sо‘z aytmaydi. Norozilikni u boshni chayqatish bilan, hatto-ki ,,yо‘q” sо‘zini ishlatmay ham bildiradi.

Karlarda esa ushbu barcha vositalar mustaqil rolda keng qо‘llaniladi.Ammo bularning barchasi ham kо‘rib chiqilayotgan ushbu hodisaga prinsipial farq kiritmaydi.

Lekin shuni ta’kidlash lozim-ki, kar bolalar ushbu vositalardan mustaqil rolda faqatgina rivojlanishlarining dastlabki paytlaridagina foydalanadilar.Ular tezda о‘z о‘rnini karlarning asosiy muloqot vositasi – jest nutqiga bо‘shatib beradilar. Jest nutqiga о‘tish vaqti uning xarakteri singari atrof muhitga bog‘liq bо‘ladi. О‘zaro muloqotda jest nutqidan foydalanuvchi kar ota-onalar oilasidagi kar bolalar rivojlanishlarining ilk pog‘onalaridayoq jestlardan foydalana boо‘laydilar. Bunday sharoitlarda yuqorida bayon etilgan (mimika, pantomima va hakozolar) vositalar boshdanoq jest nutqiga yо‘ldosh bо‘ladi.

Aytib о‘tilgan yо‘ldosh vositalardan pedagogik jarayonda foydalanishning zarurati hamda maqsadga muvofiqligi hech kimda va hech qachon shubha(gumon) tug‘dirmagan va ular surdopedagogikadagi bahsning predmetimasdir. Lekin karlar tomonidan qо‘llaniluvchi vositalarni bir atamaga birlashtira turib (mimika, mimika nutqi, mimika-jest nutqi), ularning barchasiga global (yaxlit) yondashish shunga olib keladi-ki, yuqorida aytib о‘tilgan turli komponentlar(tarkibiy qismlar) jest nutqi bilan bir qatorga qо‘yiladi hamda undan ajratilmaydi. Jestlar tiliga bо‘lgan qarashlarga bog‘liq ravishda sanab о‘tilgan vositalarga munosabat ham aniqlanadi.

65
Jestlar tili о‘ziga hos lug‘at tarkibi hamda grammatik qurilishiga ega bо‘lgan о‘ziga hos til sistemasidir. Jest hamda ularning chatishma(kombinatsiya)lari sо‘z va sо‘z birikmalari singari о‘zlarida mustahkamlangan ma’lum bir ma’noni yetkazib beruvchi hisoblanadilar hamda umumlashmalarni shakllantirishga xizmat qiladi.Aynan shu narsa bilan jestlar tili boshqa barcha kо‘rib chiqilgan vositalardan farq qiladi. Kо‘pgina hollarda jest nutqi orqali beriluvchi ma’nolar sо‘zlarda qayd etiluvchi ma’nolarga yaqin bо‘lib qoladi hamda ularga monand bо‘ladi:,,о‘g‘il bola”, ,,qiz bola”, ,,о‘qitmoq”, ,,ishlamoq”, ,,yaxshi”, ,,yomon” va hakozo. Bu narsa kо‘pincha surdopedagog va karlar bilan ishlovchi boshqa shaxslar kar bolalarni sо‘zlar tiliga о‘qitish(о‘rgatish)ni jestlar tili asosida olib borish mumkin va hatto-ki, zarur degan xulosaga kelishlariga asos bо‘ladi. Jestda aks etuvchi ma’noni sо‘zga о‘tkazish(ag‘darish) hamda shu bilan tilni о‘zlashtirish jarayoni yengillashtiriladi.

Bunday xulosa gо‘yo jest nutqi orqali muloqotda bо‘lgan kar ota-onalar bolalarining maktabga nisbatan rivojlangan holda kelishlari bilan tasdiqlanadi. Lekin bunday holatlarda bolalarning о‘z tengdoshlariga taqqoslaganda, sо‘zlar tilini egallashda katta layoqatga ega bо‘lmasliklari va hatto-ki, aksincha bо‘lishi nazardan chetda qolib ketadi. Tarixda hatto-ki, eng yaxshi rivojlangan jest nutqining sо‘zlar tilini egallashga olib kelgan (keluvchi) biron bir hodisa bо‘lmagan. Qator hollarga bog‘liq ravishda bunday bо‘lishi mumkin ham emas. Eng avvalo jest tili nutqining sо‘zlar tilidan bir necha marta kambag‘alligi sabab bо‘ladi:(masalan, unda kо‘pi bilan 2,5-3 ming jest bо‘lsa, о‘zbek lug‘atida ..... sо‘z bor). Demak, shu narsa ma’lum

bо‘ladiki, bunday kambag‘al vosita u bilan taqqoslab bо‘lmaydigan sо‘zlar tili uchun asos bо‘lib xizmat qila olmaydi. Bunday xulosa kо‘pgina hollar bilan tasdiqlanadi. Jest nutqining kambag‘alligi tufayli birgina jest kо‘pgina tushunchalarni ifodalash uchun qо‘llaniladi: ish, ishlamoq, ishchi, sovuq, ayoz, olov, gulxan, yong‘in. Turli tuman ma’nolarni aks ettiruvchi sо‘zlarning birgina jest orqali ifodalanishining о‘zi shuni kо‘rsatadi-ki, masalan ,,ishlamoq” jestining asosida mazmuniga kо‘ra turli-tuman bо‘lgan “Ishchi”, “Ish” sо‘zlarining ma’nosini shakllantirish mumkin emas.

Jestlar tilining tuzilishi (strukturasi) ham juda о‘ziga xos hamda sodda (primetiv)dir. Masalan, bо‘lishsizlik (inkor) jesti fe’ldan sо‘ng qо‘llaniladi,

(“ishlamoq yо‘q”, “о‘qimoq yо‘q”), aniqlovchi aniqlanmishdan sо‘ng (“bola kichkina”, “baliq katta”) qо‘llaniladi. Keltirilgan (aytib о‘tilgan)lar shuni tasdiqlaydi-ki, haqiqatdan ham jest nutqi asosida sо‘zlar tiliga о‘rgatish olib borib bо‘lmaydi.

Shuni ta’kidlash lozim-ki, bayon etilgan jest nutqi о‘zgarmas bо‘lmay, aksincha, u о‘quvchilarda sekin-asta о‘zgarib boradi, boshqa tusni egallab boradi. Bu narsa sо‘zlashuv nutqini о‘rgatish ta’sirida amalga oshadi. Jestlar bilan keng muloqotda bо‘luvchi karlar sо‘zlashuv tilini egallab borganlari sari sо‘zlar tilida akslangan narsalarini jest tilida bayon qilish usullarini izlaydilar. Lekin ushbu holatlarda kar bolalar (xuddi eshituvchi yoki kar bо‘lib qolganlar singari) haqiqatda (aslida) sо‘zlar tilidan foydalanadilar, u ularning fikrlashining quroli bо‘lib qola boshlaydi, jestlar esa sо‘zlashuv vositalarida qayd etiluvchi mazmunni yetkazib berishda yordam beruvchi о‘ziga hos kod (shartli belgilar rо‘yxati) bо‘lib xizmat qiladi.

66
Qayd etilgan faktlar ushbu ikki til sistemalari (sо‘zlar tili va jest nutqi) о‘rtasida о‘zaro tirik aloqa mavjudligi hamda о‘zlashuv nutqining shakllanishiga jest nutqi xizmat qilmay, aksincha, jest nutqining boyishiga sо‘zlashuv nutqi ta’sir qilishini kо‘rsatadi. Shuni ta’kidlash zarur-ki, ushbu narsaga kо‘pincha pedagoglarning о‘zlari imkon yaratadilar. Masalan, dastlabki kunlarda “kam”, “kо‘p” tushunchalarini shakllantira turib, о‘qituvchi bir qancha predmetlarni kо‘rsatadi va “kam” deydi. Bolalar ushbu sо‘z ma’nosini tushunishlariga ishonch hosil qilmay, ushbu ma’noni (aks ettiruvchi) ifodalovchi belgini bolalar hali bilmasliklari pedagogka ayon bо‘lsa-da, taalluqli jestni kо‘rsatadi. Dam bir jestning (kam), dam boshqa jestning (kо‘p) kо‘rsatilishi bir necha marta takrorlanadi, natijada jestlarda taalluqli sо‘zlarga hos bо‘lgan ma’nolar shakllantiriladi.

Ammo keyinchalik qiyinsiliklar tug‘ila boshlaydi. “Kо‘proq” va “kamroq” sо‘zlarining ma’nosini ifodalash uchun taalluqli jestlar yо‘q. “Kо‘p” va “kam” jestlarini qо‘llash majburiyati tug‘iladi. Tabiiyki, bunday nomuvofiq (neravnotsenniy) almashtirishlar yangi “kо‘proq”, “kamroq” sо‘zlar ma’nosini shakllantirishga tо‘sqiglik qiladi. “Kо‘proq”, “kamroq” tushunchalarini shakllantirish bо‘yicha maxsus ish kо‘rishimiz bо‘yicha, jestlardan foydalanganda yengillatilmay, balki murakkablashtiriladi.

“Kо‘p”, “kam” sо‘zlarining ma’nosini egallashdagi qiyinchiliklarni yengib, kar bolalar yangi qiyinchiliklar oldida turib qoladilar: endi ular “kо‘p”, “kam” jestlariga “kо‘proq”, “kamroq” ma’nosini kiritishlari zarurdir. Sо‘zlashuv nutqini о‘rganish natijasida kо‘pgina jestlar bunday kod asosida yuzaga keluvchi tushunmovchiliklarga olib keluvchi uch-tо‘rt va undan kо‘p ma’nolarda qо‘llaniladi.

Bularning barchasi shuni ta’kidlaydi-ki, sо‘zlar tiliga jest nutqini aynan kо‘chirish usuli bilan о‘qitish mumkin emas. Demak, sо‘zlashuv nutqini shakllantirish jest nutqiga tobe bо‘lmagan hoda qurilishi hamda kar bolalar uchun yangi bо‘lgan til tuzilishini egallash jarayoni bо‘lib namoyon bо‘lishi lozimdir. Kо‘rinib turibdi-ki, sо‘zlashuv nutqi shunday ta’sir kuchiga ega bо‘lishi lozim-ki, buning natijasida jest nutqi shakllanadi. Jest nutqi о‘zining sodda (primetiv)ligiga qaramay, muloqot vositasi bо‘lib xizmat qiladi. U muloqotda yuzaga keladi (tug‘iladi), kommunikatsiya (muloqot)ga muxtojlik ta’sirida rivojlanadi, о‘quvchilar ijtimoiy talablariga xizmat qiladi. Shuning uchun ham sо‘zlashuv nutqini shakllantirish muloqotga extiyojni qondirish bilan boshlanishi, muloqotga extiyoj uchun xizmat qilishi hamda, о‘sib boruvchi kommunikatsion talablar

ta’siri ostida amalga oshishi lozimdir.

Sо‘ngi sо‘zimizda jest nutqiga taaluqli bо‘lgan xulosalardan kelib chiquvchi munosabatlarga tо‘xtalib о‘tamiz.

Agar tilga о‘rgatishning muvoffaqiyatli borishi uchun taaluqli nutqiy muhitning tashkil etilishi zarur bо‘lsa, kar bolalar maktabida jestlar tilidan haddan ziyod foydalanish nutqiy rivojlanishni pasaytiruvchi, uni tormozlovchi omil hisoblanadi.Demak, sо‘zlashuv nutqini taraqqiy ettirish hamda shu maqsadda nutqiy muhitni yaratish(tashkil etish) sо‘zlar tilining ta’sirini bolalarning butun pedagogik tashkil etilgan hayotlariga, о‘quvchilar tashkil etilgan faoliyatlarining barcha turiga keng yoyishni talab etadi. Maxsus maktab kollektivi tashvishining predmeti jest

67
nutqini ta’qiqlash emas, balki sо‘zlar tilining muloqot vositasi sifatida ta’sir doirasini kengaytirish bо‘lib qolishi lozimdir.

Tabiiy-ki, aytib о‘tilgan jest nutqini(tо‘la ravishda) butunlay ta’qiqlashni olib bormaydi. Jest nutqi maxsus maktab katta bolalar kollektivida bо‘lib, jest nutqiga bо‘lgan salbiy munosabat daktil nutqiga ham kо‘chirilishiga sabab bо‘ladi(keltirib chiqaradi). Bu fikrlar tushunmovchiliklardan kelib chiqadi. Daktil va jest nutqlari о‘rtasida ikkisining qо‘ldan foydalanishga asoslanganliklaridan bо‘lak umumiylik mavjud emas. Biz yuqorida kо‘rib о‘tdik-ki, jest nutqi- sodda(primitiv) bо‘lsa-da, о‘ziga xos til sistemasidir. Karlarning jest nutqi juda nisbatan bо‘lsa-da, sо‘zlashuv nutqi bilan taqqoslanishi mumkin. Daktil nutqi esa- sо‘zlashuv tilining formasi hamda u ham nisbatan nutqning yozma va og‘zaki formalari bilan taqqoslanishi mumkin. Daktil nutqi о‘z tarkibiga kо‘ra yozma nutqqa muvofiq keladi. Shunga asoslangan holda uni kо‘pincha havodagi xat(yozuv) deb nomlaydilar. Lekin u bunday emas. Havodagi xat(yozuv) nafaqat havoda, balki boshqa qо‘l kaftlari, devor va hakozolarga yozishda barmoqlar bilan harflarni qaytadan ishlab chiqish asosida quriladi. Bunday usul surdopedagogikada ,,daktilografiya” atama(nomi)si bilan ma’lumdir. Bu usul mahsulsiz bо‘lganligi tufayli keng tarqalmagan(yoyilmagan).

Nutqning daktil formasi jest nutqidan farqli ravishda nafaqat sо‘z tuzilishini, balki grammatik formasini ham eslash(qayta ishlab chiqarish)ni talab qiladi. Xuddi shu sababli kar bolalar uchun daktil nutqini jest nutqiga qaraganda egallash qiyin(mushkul)roqdir, ammo uning afzalligi aynan shunda namoyon bо‘ladi, chunki daktil formasidan foydalanish sо‘zlashuv vositalari bilan gapirishdan iboratdir.

Nutqning daktil formasi funksiyasiga kо‘ra og‘zaki formaga tegishli bо‘lishi mumkin: u bevosita muloqotga xizmat qiladi. Bu formaning og‘zaki forma bilan о‘xshashligi yana shunda namoyon bо‘ladi-ki, u iz qoldirmaydi. Shunday bо‘lsa-da, u eshituvchi insonlar foydalanuvchi og‘zaki nutq bо‘lmay, insonlarning tor doirasi tomonidan qо‘llanuvchi о‘ziga hos nutq formasidir.

Daktil nutqi surdopedagoglarga kо‘pdan ma’lum bо‘lsa-da, kar bolalarni о‘qitishda uni kam qо‘llaganlar. Sof og‘zaki sistemada u umuman jest nutqidan ham kuchliroq chiqarib tashlangan. U juda sodda hamda karlarga yengil о‘zlashtirilishiligi tan olinar, ammo aynan shuning uchun foydalanish xavfliligi ta’kidlanardi. Bunda daktil nutqi karlar uchun qо‘shimcha vazifa bо‘lib, daktil nutqidan foydalanish yuzdan о‘qish kо‘nikma(mimika)larining rivojlanishiga halal berishi, daktil nutqi talaffuz etilayotgan sо‘zning buzilishiga olib kelishi ta’kidlanar edi.

Ammo Zikov.S.A.lar tekshirishlari(izlanishlari) daktil nutqi tо‘siq bо‘lmay, balki kar bolalarni umuman tilga о‘qitishda, shuningdek nutqning og‘zaki formasiga о‘rgatishda yaxshi yordamchi ekanligini kо‘rsatdi. Daktil nutqi о‘zida quyida namoyon bо‘luvchi kompensatsiyaning muhim mexanizmlarini mujassamlashtiradi.

1.Daktil nutqi oson idrok etiladi, bola sо‘zning har bir elementini kо‘radi.

2.U gapiruvchining tо‘la nazoratida bо‘ladi. Kar bola о‘z nutqini о‘qituvchi bergan sо‘z bilan taqqoslab tekshirishi mumkin.

3.Daktil qilishda sо‘z tuzilishining tezroq hamda mustahkamroq eslab qolinishini ta’minlovchi barmoq kinesteziyalari(qо‘lning muskul sezgilari) shakllanadi.

68
4.Barmoq kinesteziyalari hamda artikulyatsiya apparati kinesteziyalari о‘rtasida daktil nutqi og‘zaki nutqqa tayanch bо‘lib qolishini ta’minlovchi mustahkam neyrodinamik bog‘lanishlar о‘rnatiladi.

5.Daktil nutqi aniq nutqni, uning grammatik qurilishi, lug‘at tarkibini egallashga yordam beradi.

6.Nutqning bu formasi kar bolaga ilk bosqichlarda jest nutqini qisib chiqara turib, sо‘zlashuv muloqotini ta’minlaydi.

Uzoq vaqtlar mobaynida bola daktil formasidagi sо‘zni faqatgina ushbu harflarni bilgan, savodni egallagan sharoitdagina о‘zlashtira oladi,deb hisoblanar edi. Biroq bu ham notо‘g‘ri bо‘lib

Etilayotgan sо‘zni, agar ular uning tarkibini bilsalar, kо‘z orqali idrok etish yengilroqdir.Daktil formasini qо‘llash lug‘atning va frazeologiyaning boyishiga ta’sir kо‘rsatadi. Nutq qancha boy bо‘lsa, karlarga yuzdan о‘qish shuncha yengil bо‘ladi.

Daktil nutqini qо‘llash albatta talaffuz etilayotgan sо‘z tuzilishining buzilishiga olib keladi, degan ta’kidlar xato bо‘lib chiqdi. Shunga taaluqli ravishda kо‘p narsa о‘qitish metodikasiga, qanday о‘qitishga bog‘liq bо‘ladi. Shu narsa aniqlandi-ki, sо‘z tuzilishining daktil formada yuzaga kelishi artikulyatsiya qoidalariga bо‘ysundirilishi lozim: sо‘zni bо‘g‘inlab qayta ishlab chiqish, urg‘uli bо‘g‘inni ajratish.

Kо‘rishimizcha, nutqning daktil formasi har tomonlama katta ahamiyatga egadir, ammo karlarni о‘qitishda uni qо‘llash asosiy maqsad bо‘lmay, balki sо‘zlar tilini egallashda yordam beruvchi vositadir.

Mavzuni tugallashda biz shuni ta’kidlashimiz mumkin-ki, karlar bilan ishlashda, xuddi ularning о‘zaro muloqotida ham, turli-tuman vositalar qо‘llaniladi.