Yosh tadqiqotchilar ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari

Foydalanilgan adabiyotlar rõyxati
1.Abdullasher,Bahodir Husanov- Estetika Toshkent :2010
2.Sh.Sodiqova-Maktabgacha pedagogika Toshkent:2013
3.F.Qodirova Sh.Toshpòlatova N.Qayumova M.A'zamova-Maktabgacha pedagogika Toshkent:2019
Internet saytlari:

1. 
   www.ziyonet.uz
   
2. 
   www.google.uz
   
3. 
   www.natlib.uz
   
4. 
   www.fikr.uz
   

BADIIY ASARLARDA MAQOLLARNING QO`LLANILISHI, UMUMIY VA XUSUSIY MA’NOLAR
(Tog’ay Murod va Shukur Xolmirzayev asarlari misolida)
TerDU O`zbek filologiyasi fakulteti
filologiya va tillarni o’qitish (o’zbek tili)
ta`lim yo`nalishi 2-bosqich talabasi
Elmurodov Erali Xolmirzayevich
Annotatsiya: Maqol − xalq og’zaki ijoodi bo’lib, qisqa va aniq shaklga ega bo’lib, asar va badiiy adabiyotda keltirilganda grammatik jihatdan tugallangan bo’ladi. Maqollar umumiy jihatdan hammaga tushunarli bo’lishi uchun muayyan aniq bir shaklga ega hisoblanadi. Maqollarning xususiyati shundaki, umumiy va xususiy ma’nolarni tushuntirish muhim hisoblanadi. Maqollarning nutqda ishlatilishi ta’sirchanlikni oshirishga, shuningdek, xalq hayoti bilan bog’liq holda qo’llanadi. Ushbu maqolada Tog’ay Murodning “Yulduzlar mangu yonadi”, “Ot kishnagan oqshom”, “Oydinda yurgan odamlar” (qissa)lari, “Otamdan qolgan dalalar” (roman) asarlari va Shukur Xolmirzayevning “Tikan orasidagi odam” (hikoya) asarlari vaushbu asarlardagi maqollarning umumiy va xususiy ma’nolari tahlil qilinadi.
Kalit so’zlar: Maqol, paremiologik birliklar, dialektalogiya, folklorshunoslik, badiiy adabiyot, sheva, areal lingvistika
Maqol va iboralar olami turli soha mutaxassislari hisoblangan olimlar: tilshunoslar, adabiyotshunoslar, paremiologlar, folklorshunoslar, etnograflarning tadqiqotlar olib borishlari uchun “hosildor maydon” hisoblanadi. Bu tabiiy hol, chunki maqol shaklan ixcham, sodda bo‘lishiga qaramay, turli tadqiqot nuqtayi nazarlaridan ko‘rib chiqilishi mumkin. Maqollar semantik va struktur jihatdan to‘la tugallangan matn sifatida tilshunoslikning til haqidagi ancha navqiron sohasi bo‘lgan matn lingvistikasining ham diqqatini o‘ziga jalb etmoqda. Bir til, hatto o‘zaro yaqin bo‘lgan va umuman bir-biriga qardosh bo‘lmagan tillardagi turli maqollar yagona mantiqiy turga tegishli bo‘lishi va bir xil alomatni ko‘rsatishi mumkin. Shu bois ular mantiqiy semantika va semiotikaga bevosita tegishli bo‘ladi.n Maqollar grammatik nuqtayi nazardan muayyan sintaktik birlik hisoblangan gaplardir. Shu bois maqolning sintaktik birlik sifatida shakliy tuzilishi grammatikada o‘rganilishi lozim.
Badiiy asarlarda maqollar o’ziga xos bir shaklga ega bo’lib, mazmuniy jihatdan aniq tugallangan bo’ladi. Maqollar qadimdan jonli so’zlashuv, nutqiy munosabatlarda, tarix va ilmiy asarlarda, badiiy va publitsistik adabiyotda, siyosiy jarayonlarda doimiy ravishda qo’llanilib kelingan, hozirgi kunda ham qo’llanilmoqda. Yillar davomida juda ko’p yangi maqollar yaratilib kelingan. Qadimda yaratilgan ma’no jihatdan umumiy hammaga tushunarli bo’lgan maqollar muomalada qo’llanilmay ma’no doirasi tushunarsiz bo’lib qolgan. Qadimda yaratilgan maqollar umumiy va xususiy ma’nolari kengayib, ularning ma’noviy qismi unutilib ketgan. Foklorshunoslik nuqtayi nazardan qadimda yaratilgan maqollarning, hozirgi davrgacha topilmay va o’rganilmay kelingan. Bugungi kunda olimlarning tadqiqotiga ko’ra qadimdan hozirgi kungacha yaratilib kelinayotgan maqollarga qiziqish bildirib, umumiy va xususiy maqollarnin qo’llanilishi badiiy asarlarning badiiyligini oshirish, tilning ravonligini ifodalab berishini hisobga olib, maqollardan foydalanish uchun maqollarga muayyan bir tartib berib, ulardan maxsus to’plamlar tuzish ishlari bilan shug’ullanmoqda. Hozirgi kunda bu jarayonlarni dialiktalogiya va folklorshunoslikda ilmiy jihatdan maqollarning ilmiy va xususiy ma’nolariga alohida e’tibor berish uchun ilmiy ishlar olib borilmoqda. Maqolada biz Tog’ay Murodning “Yulduzlar mangu yonadi”, “Ot kishnagan oqshom”, “Oydinda yurgan odamlar” (qissa)lari, “Otamdan qolgan dalalar” (roman) asarlari va Shukur Xolmirzayevning “Tikan orasidagi odam” (hikoya) asarlari va ushbu asarlardagi maqollarning umumiy va xususiy ma’nolari tahlilga tortdik.
1. Bir- ikkita dadilrog’i bilan bizning Tilovberdini davra oxiriga asra yo’g’on cho’zilib, ingichka uzulganda kuningizga yaraydi.
Ushbu misolda qo’llangan maqol “O’zbek maqollarning izohli lug’ati”da keltirilishida vaqt cho’zilganda kurashni to’xtatish ma’nosida kuchli polvonlarni oxiriga olib qolish ma’nosini beradi. Yozuvchi ham asarda, maqoldan shunday mahorat bilan foydalanganki, hammaga umumiy ma’noda tushunarli bo’lishi uchun aynan “yo’g’on cho’zilib, ingichka uzulganda” maqoldan foydalangan. “O’zbek tilining izohli lug’ati”da yo’g’on- qalin, ingichka- yuqa degan ma’noni beradi. Yozuvchi asarda yosh va yoshi ulug’ insonlarga umumiy va xususiy ma’noda tushunarli qilib qo’llagan. Keyingi parchada maqolni umumiy ma’noda qo’llagan: