Yosh tadqiqotchilar ilmiy-amaliy konferensiyasi materiallari

MAKTABGACHA YOSHDAGI BOLALARNI ESTETIK TARBIYALASHNING AHAMIYATI.
Termiz davlat universiteti Ijtimoiy fanlar
fakulteti 2-bosqich talabasi
Abdimo’minova Dastagul
Annotatsiya: Go’zallika intilish tug’ilishdan boshlab odam bolasiga xosdir. Hatto eng kichik bolalar ham gõzallikni his etishga qodir. Ushbu maqola maktabgacha yoshdagi bolalar hayotida estetik tarbiyaning roli qay darajada ekanligi, bolalarning rivojlanishidagi ahamiyati, bolalarning maktabga tayyorlov jarayonida estetik tarbiyalashning roli, bolalarning tashqi dunyoni tasavvur etishida ularni ruhan sog’lom qilib maktabga tògri rivojlantirishdagi ahamiyatini ochib beriladi.
Kalit so’zlar: Estetik tarbiya, bolalar(keyingi o’rinlarda bola), go’zallik, estetik did, nafosat, tasavvur, uyg’unlik, obraz, hayot, maktabgacha ta'lim tashkilotlari, tarbiyachi, pedagog,
Maktabgacha yoshdagi bolalarni estetik tarbiyalash ko’pincha zamonaviy pedagogikaning yo’nalishlaridan biri sifatida tushuniladi,bu insonda go’zallikni ko’rish va tushunish qobiliyati, uning hayotdagi roli, qiymati va ahamiyatini shakllantirishga qaratilgan. Badiiy-estetik tarbiya juda yoshlikdan boshlanib hayot yo‘li davomida ma'lum òzgarishlarga duchor bòlib davom etadi. "Estetika" inson hayotining ko’p jabhalari va jabhalarini qamrab oluvchi ancha keng kategoriyadir. Estetika so’zining lug’aviy ma'nosi yunoncha "estezis" yunoncha ya'ni hissiyot, sezish jarayon, qo’zg’alish ma'nolariga ega. Bu tor ma'noda keng ma'noda esa estetika fani bir tomondan insonning atrof muhit, voqelikka go’zallik va xunuklik qadriyatlari orasidagi olamni yaratish jarayonidagi faoliyatini namayon etadi. Boshqacha qilib aytganda estetika nafosat olami, san'at va badiiy ijod jarayonlari qonuniyatlarini his tuyg’u,sezgini idrok qilish vositalari orqali aks ettirishdir. Estetik tarbiyaning estetik ongni shakllantirish maqsadi va vazifasi ko'proq yosh avlodga taalluqli estetik ongni shakllantirish demakdir. Estetik tomonsiz dunyoqarash chala, bir yoqlama bo‘lib qolishi turgan gap, estetik dunyoqarash falsafiy, axloqiy va boshqa dunyoqarash sohalaridan bahramand bo‘lib, o‘z navbatida ularni ham boyitib turadi. Estetik tarbiya, eng avvalo, odamlarming estetik didlari shakllanishiga katta ta’sir o‘tkazadi. Shaxs o‘zligi uning estetik didi orqali namoyon bo‘ladi. Estetik didda inson aqliy va hissiy dunyosi, orzu-umidlari, talab-ehtiyojlari, maqsad-manfaatlari ro‘yobga chiqishi ifodalanadi. Did faqat kayfiyat baholarigina emas, balki inson faoliyati samaralari vositasida ham ifoda topadi. Inson faoliyatining barcha samaralarida uning didi aks etadi. Estetik tarbiya o‘z diqqat-e’tiborini shaxs estetik ehtiyojlarini shakllantirishga qaratadi, xilma-xil o'ta murakkab talab-ehtiyojlarni birlashtiradi, uyg‘unlashtiradi va hamohang tarzda amal qilishi uchun shart-sharoitlar yaratib beradi. Estetik tarbiyaning inson talab-ehtiyojlari madaniyatini shakllantirishdagi o‘rni ham beqiyosdir, zero insonning talab-ehtiyojlari madaniyatida muayyan mezon tuyg‘usi ham mavjud bo‘lishini, bu mezon tuyg'usi shaxsiy ehtiyojni jamiyat ehtiyoji bilan mutanosib tarzda olib borishni taqozo etadi. Ana shu mezon tuyg'usida yetuklikka erishish estetik tarbiyaning eng muhim vazifalaridan biridir. Estetik ehtiyoj faqat moddiy va ma’naviy go‘zalliklardan lazzatlanishgina emas, balki har qanday amaliyot sohasida narsalarni nafosat qonunlariga rioya qilgan holda yaratishni, faoliyatga go‘zallikni tatbiq qilishni ham bildiradi. Shu bois estetik tarbiya hayot jabhalarining hammasiga: o‘qish, mehnat qilish, ilmiy va texnik izlanish, jamoaviy faoliyatga tatbiq etilishi lozim bo‘ladi. Bolalarni estetik tarbiyalash va rivojlantirish estetik tarbiya tizimi yordamida amalga oshadi. Muvaffaqiyatli badiiy estetik ta'lim bolaning muvaffaqiyatli va uyg’un rivojlanishiga adabiyot musiqa rassomlik va san'atning boshqa turlarining baddiy didini yaxshilashga imkon beradi;xulq-atvor ma'daniyati tashqi ko’rinishi. Estetika go’zallik tushunchasiga shakl va mazmun jihatdan birdek ta’sir ko’rsatganligi uchun insonning ichki dunyosi va uning ijtimoiy hayotiga estetik tarbiyaning vazifalari keng ko’lamli va serqirradir. Bola go'zallikni idrok etish, baholash (dastlabki bosqichlarda) ko'nikmalarini egallaydi va keyinchalik u yoki bu estetik qiymatga ega bo'lgan mahsulotlarni yaratishni o'rganadi.
Maktabgacha ta'lim tashkiloti va har xil to'garaklar va studiyalar bola hayotida qanchalik muhim bo'lmasin, uning badiiy didi va go'zallik g'oyasini shakllantirishda uning oilasi eng muhim rol o'ynaydi. Aynan ota-ona va ularning farzand tarbiyasiga qo‘shgan hissasi kelajakda uning shaxsi shakllanishida hal qiluvchi rol o’ynaydi. Oiladan keyin esa maktabgacha ta'lim tashkilotlari o’rin egallaydi. Tashqi ko'rinish madaniyati tana madaniyatiga, elementar gigiyena qoidalariga rioya qilishda, atrof-muhit talablariga muvofiq kiyim tanlash qobiliyatida, kiyim va aksessuarlarning umumiy estetik jihatdan izchil kompozitsiyasini yaratish qobiliyati shakllanishida hissiyotlar madaniyati; ruxsat etilgan chegaradan chiqmasdan, o'z holatini samimiy ko'rsatish qobiliyatlari asosi aynan maktabgacha yoshda shakllana boshlaydi. Bola o'z atrofida kundalik hayotni bezash uchun ishlatiladigan san'at asarlarini ko'rishi kerak: bu rasmlar, san'at va hunarmandchilik asarlari va boshqalar bo'lishi mumkin. Uyning atrofidagi makonni estetik dizayn qilish imkoniyati bolaga o'z uyini odatiy holga keltirishga va uni qadrlashga yordam beradi. O‘z xonadoniga hurmat, undagi ozodalik va tartib-intizomni saqlash ko‘nikmasini tarbiyalash ham bolalarda maktabgacha yoshligida berib boriladi. Bolaning badiiy didini uyg‘otadigan kuch ham olam uyg‘unligi va go‘zalligini o‘zida mujassam etgan tabiatdir. Atrofdagi dunyo haqidagi kattalar hikoyalari bilan birga ochiq havoda sayr qilish unga go'zallikni ko'rishni o'rgatadi. Bu vazifalarni bajarish va to’g’ri tashkil eta olish tarbiyachilarni mahoratiga bog’liq. Tarbiyachilar bolalar juda yaxshi ko'radigan bayramlardan bolaning ijodiy qobiliyatlaridan ham foydalanib estetik tarbiya berishlari mumkin. Bolalarga Tarbiyachi uyning, o'yin maydonchasining asl dizaynini o'ylab topishga, chizishga va keyinchalik hayotga olib kelishga taklif qilishlari va bu orqali bolalar bilan dõstona kattalardek muomalada bõlish yuqori natija beradi. Buning yordamida bola nafaqat o'z iste'dodini rivojlantirish va kashf qilish, balki o'zining birinchi kashfiyotlarini boshqa bolalar bilan baham ko'rish imkoniyatiga ega bo'ladi. Badiiy tarbiyada o‘qish ham muhim o‘rin tutadi. Tarbiyachi pedagoglar eng oddiy bolalar she'rlaridan, ertaklardan boshlashlari mumkin. Muntazam ravishda ovoz chiqarib o‘qish va shunga o‘xshash boshqa usullar bolaning so‘z boyligini boyitibgina qolmay, nutq madaniyatini yangi bosqichga olib chiqadi. Shu bilan birga bolani axloqiy jihatdan ham rivojlantiradi: qahramonlar harakatiga odob-axloq nuqtai nazaridan baho berishga, ijobiy qahramonlarni salbiydan farqlashga, u yoki bu qaror foydasiga tanlov qilishga o‘rgatadi. Kitob o'qib berish orqali bolalarda o'z his-tuyg'ulari va ehtiyojlarini ifodalashga estetik tarbiyalab borish ham mumkin. Maktabgacha ta'lim tashkilotlari maktabgacha yoshdagi bolalarning har tomonlama rivojlanishini amalga oshirish uchun mo'ljallangan. Bu faoliyatda jismoniy, aqliy va axloqiy rivojlanish bilan bir qatorda badiiy va estetik rivojlanish muhim o'rin tutadi. Maktabgacha ta'lim muassasalari pedagoglari estetik rivojlanishning turli jihatlariga katta e'tibor berishlari kerak. Estetik tarbiya tizimi bolalarning butun badiiy-estetik faoliyatini hayot, jamiyatning amaliy taraqqiyoti, bolalarda dunyoqarash va axloqiylikni shakllantirish jarayoni bilan o'zaro aloqadorlik tamoyiliga tayanadi.Jamiyatning demokratlashuvi - go'zallik va axloqiylik manbayidir. Bola shaxsining estetik va umumiy shakllanishi o‘zaro aloqadorligi bolaning badiiy va umumiy psixik rivojlanishi birligi tamoyilini taqozo etadi. Bolalarning badiiy-estetik faoliyati ularda his etish, emotsiya, obrazli va mantiqiy xotira, nutq, fikrlashning jadal rivojlanishini ta’minlaydi. Estetik tarbiyaning amaliyligi to‘g‘ridan-to‘g‘ri bolalarning badiiy-ijodiy va mustaqil faoliyati tamoyiliga amal qilinishiga bog'liqdir. Milliy xalq o'yinlari, xalq qo‘shiqlari, she’rlar, hikoyalar, ocherklar tadqiqotchilik ko'nikmalarini hosil qiladi, bolalarning badiiy rivojlanishi, alohida va jamoaviy ijodkorligi vositasida ma’naviy hayot mazmuni shakllanadi. Bolalarning butun hayotini estetiklashtirish tamoyili munosabat, faoliyat, bolalarning munosabatlarini go‘zallik qonunlari, ulardan quvonish hissini uyg‘otish asosida tashkil etishni talab etadi. Estetik tarbiya - bolani tarbiyalashning muhim jihatini o‘zida aks ettirib, u hissiy tajriba, shaxs emotsional sohasini boyitishga imkon beradi, borliqni axloqiy jihatdan anglashga ta’sir ko‘rsatadi, bilish faolligini oshiradi, hatto jismoniy rivojlanishga ham ko'maklashadi. Estetik tarbiya natijalari estetik rivojlanishda o‘z aksini topadi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarni estetik tarbiyalashning vazifalarini ikki katta guruhga ajratish mumkin:
1. Bolalarda tevarak-atrofga estetik munosabatni shakllantirish: tabiatdagi, san’atdagi go‘zallikni ko‘ra olish va his etish, go‘zallikni tushuna olish; badiiy didni, go‘zallikni anglashga ehtiyojni tarbiyalash.
2. Xilma-xil san’at turlariga oid badiiy ko’nikmalarni shakllantirish: bolalarning rasm chizish, turli buyumlami yasash; qo'shiq kuylash, musiqaga mos harakatlanishga o‘rgatish; so'z boyligini oshirish.
Maktabgacha ta’lim yoshining turli davrlari bilan bog'liqlikda estetik tarbiyani amalga oshirishning o'ziga xosliklari ham aniq namoyon bo‘ladi. Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarning estetik tarbiyalash vazifalarini amalga oshirish uchun ma’lum bir sharoitlarni yaratish lozim. Bolalarni o'rab turgan muhit, turmush estetikasi ana shunday eng muhim omildir. Agar muhit estetiklikka asoslangan bolsa, agar bola odamlar orasidagi xushmuomala munosabatni ko'rsa, tevarak-atrofdan olingan taassurotlar ijobiy tavsifga ega bo'lsa, u kichikligidanoq estetik borliqni o‘zi uchun me’yor sifatida qabul qiladi. Turmush estetikasi o‘zida ko‘plab detallarni qamrab oladi. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni estetik jihatdan tarbiyalashda san’atning xilma-xil turlari va janrlaridan, xususan musiqa va tasviriy san’atdan foydalaniladi. Estetik tarbiyaning vositalaridan yana biri qo'g'irchoq teatridir. Qo’g'irchoq teatri dunyoning ko‘plab xalq va elatlariga qadim zamonlardan buyon ma’lum. U jamiyat hayotida muhim ahamiyat kasb etib kelgan. Qo‘g‘irchoq teatri har qaysi davlatda turli shaklda, turli hajmda, o'ziga xos tarzda taraqqiy etib, rivojlanib kelgan. Maktabgacha yoshdagi bolalarni estetik tarbiyalashda qo‘g‘irchoq teatri vositasidan samarali foydalanish - bolalarning iqtidori, obyektiv borliq haqidagi tasavvuri, dunyoqarashini yanada rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitni yaratishi bilan ahamiyatlidir. Yurtboshimiz ta ’biri bilan aytganda “Yoshlarning ma’naviy olamini bolalikdan boshlab ezgu g‘oyalar asosida shakllantirish va kamol toptirish haqida gap borar ekan, yana bir muhim masala xususida to‘xtalib o'tish o'rinli, deb o'ylayman. U ham bo'lsa, dunyoga hayrat ko'zi bilan boqib, undan o'zicha m a’no topishga intiladigan murģak farzandlarimizning qiziqishi va hissiyotlariga mos qo'g'irchoq va o'yinchoqlar ishlab chiqarish masalasidir”. Zero, qo'g'irchoq teatri vositasida bolaning atrof-muhit, hayot haqidagi tasavvurlari, taassurotlari, u yoki bu hodisalarni tushunish, go'zallikni ko'ra bilish va his etishga ma’suliyat hissi oshadi.
Maktabgacha yoshdagi bolalarni estetik tarbiyalashni ahamiyatli tomoni shundan iboratki, bolaga estetik tarbiya uni butun hayoti davomida kerak bo’ladi, chunki bola kelajakda qaysi kasb egasi bo‘lishidan qat’iy nazar qaysi sohada ketishidan qat’iy nazar estetik tarbiya uni hamrohi bo’ladi, estetik tarbiya bolalarni ruhiyatini go’zallashtirib atrof- olamni idrok etishini boyitib boradi. Bola yoshligidan qanday shakllantirib borilsa shu holatda ulg’ayadi shu boisdan maktabgacha bo’lgan yosh davri inson hayotida ajralmas qiymatga ega bo’lib bun davrda to’g’ri rivojlanish to’g’ri shakllanib borish muhimdir.