Yangiasr avlopi

r) \j)

Martin Iden

357

juda  hayron  qoldi,  u  olgan  ilmlar  qayoqda 

ganiga hech  aqli  bovar qilmasdi.  Lekin  shunday 

bolsa ham, zobit Martinga Charlz Xepguddan yuz 

karra ko‘proq ma’qul boldi.

Keyinchalik Martin Rufga shunday degan edi:

-   U  odamning  pastkashligi  emas,  balki  shu 

pastkashlikni tumtaroqli, o‘ziga bino qo^ib, tak- 

abburlik bilan izhor etishi achchiglmni chiqar- 

di.  Qancha vaqt  ketadi  bunday  bayonotga?  Bu 

korchalon,  ishchi  partiyasining  demokratik 

partiya  bilan  qo'shilganini  aytib  bolguncha, 

men  butun  reformatsiya  tarixini  bayon  qilib 

berishim  mumkin  edi.  Poker  o*ynaydigan  qi- 

morboz  uchun  qarta  qog'ozlari  qanday  bolsa, 

uning uchun  og‘zidan  chiqayotgan  so'zlar  ham 

shunday. Bir kun emas-bir kun bu o'yinni sizga 

amalda ko‘rsataman.

-   Uning  sizga  yoqmaganiga  juda  afsuslan- 

yapman, -  deb javob qildi Ruf. -  Uni mister Betler 

juda  yaxshi  ko'radi.  Mister  Betler  uni  eng  no- 

musli va ishonchli kishi deb aytadi; uni har qan­

day bank muassasasi tayanishi mumkin bolgan 

ulkan qoya deb ataydi.

-  Men bunga shubha qilmayman, hatto undan 

eshitganim uch-to‘rt og‘iz so‘z ham buning uchun 

kifoya.  Lekin  endi  mening banklarga hech  qan­

day  hurmatim  qolmadi.  Fikrlarimni  ochiqdan- 

ochiq  izhor  qilayotganim  uchun  mendan  xafa 

emasmisiz, azizam?

-  Aslo! Bu juda qiziq.

-  Ha, -  deb talddladi Martin, -  axir men mada- 

niyatdan  ilk taassurot  olayotgan yowoyi  odam- 

man-da.  Mening bu  taassurotlarim  madaniyatli

---

358

Jek  London

kishi uchun juda maroqli bolib tuyulishi kerak, 

albatta.

-  Xolavachchalarim haqida qanday fikrdasiz?

-  deb so'radi Ruf.

-  Ular boshqa ayollardan ko'ra ko‘proq yoqish- 

di menga.  Juda xushchaqchaq va manmanlikni 

bilmaydigan,  sodda tabiat qizlar ekan.

-  Bundan chiqdi, sizga boshqa ayollar ham yo- 

qibdi-da?

Martin bosh chayqadi.

-  Anavi jamoat  arbobi bolgan ayol,  -  ijtimoiy 

masalalar to‘g‘risida valaqlaydigan to‘tiqushning 

o'zginasi.  Ont  ichib  aytamanki,  uning  qomi- 

ni  yorsangiz  «alif»  chiqmaydi.  Portret  chizuvchi 

rassom  nihoyatda noxush  ayol.  Xepgudga juda 

munosib  bolardi-da u.  Musiqachi  to‘g‘risida-ku 

gap bolishi mumkin emas! Bilmadim,  ehtimol u 

yaxshi  chalar,  barmoqlari  klavishlar  ustida  tez 

yo‘rg‘alar, lekin u musiqa sohasida hech nimaga 

tushunmaydi.

-   Ammo  u juda yaxshi  chaladi,  -   deb  e’tiroz 

bildirishga urinib ko'rdi Ruf.

-  Ha,  sirtdan qaragan odamga juda mohirona 

chalayotganga o'xshaydi, lekin u musiqaning asl 

mohiyatini  mutlaqo  tushunmaydi.  Men  undan, 

siz musiqadan  qanday doxiliy mavhum  topasiz, 

deb  so'radim,  bilasizmi,  bu  masala  meni  doim 

qiziqtiradi,  ammo  u  ayol,  musiqa joni  dilim,  u 

dunyodagi san’atlar ichida eng buyugi, musiqani 

men jonimdan  ham  ortiq  ko'raman,  deyishdan 

boshqa hech nima deb javob bera olmadi.

-  

Siz  hammani  ham  o‘z  kasb-kori  to‘g‘risida 

gapirishga majbur etibsiz, -  dedi Ruf o'pkalanib.

---

Martin Iden

359

-  Tan olaman. Biroq ular o‘z kasblari to‘ 

bama’niroq  bir  gap  ayta  olmaganlaridan  keyin, 

gapni bironta umumiy mavzu ustiga ko'chirgan- 

larida mening qanchalik qiynalishimni tasawur 

qilib ко‘ring.  Men bolsam,  bu odamlar madani- 

yatning barcha imtiyozlaridan foydalana olganlar 

deb  o'ylabman...  -   Martin  bir  on  sukutga toldi: 

boshiga  Stetson  shlyapasi,  egniga  ikki yoqlama 

tugmalanadigan kurtka kiygan yigitning chayqa- 

lib  yurib  xonaga  kirib  kelayotgani yana  ko'ziga 

ko‘rindi.  -   Ha,  men  bolsam,  uyingizga  to'plan- 

ganlaming hammasi nihoyatda aqlli va o‘qimish- 

li  odamlar  bolsa  kerak  deb  yuribman.  Ammo 

ular  bilan  qisqa  muddatli  muloqotda  boldim, 

endi  xulosa  chiqarishim  mumkin;  u  odamlar- 

ning aksariyati  qip-qizil nodon  odamlar,  qolgan 

to‘qson foizi chidab  bolmaydigan darajada ruh- 

siz odamlardir. Lekin professor Kolduell ulardan 

tamomila  mustasno.  U  miyasining  eng  so‘nggi 

hujayrasigacha chinakam inson.

Ruf xursand bolib ketdi.

-  Menga professor to‘g‘risida gapirib bering, -  

dedi  u,  -   ajoyib  fazilatlari  to‘g‘risida  emas,  uni 

o‘zim ham yaxshi bilaman, uning sizga noma’qul 

jihatlari haqida gapiring. Judayam bilgim keladi 

shuni.

-   Tag'in  birdan  pand  yeb  qolsam-chi,  -   deb 

hazil  aralash  e’tiroz  bildirdi  Martin,  -   oldin  siz 

gapiring.  Yo  siz uning faqat yaxshi tomonlarini 

bilasizmi?

-   Men  ikki  kurs  leksiyasini  tingladim,  ikki 

yildan  ko‘proq  bilaman,  shuning  uchun  Ьят 

sizning taassurotingizni bilishga juda qiziqaman.

g'risida

---

360

Jek  London

-  

Xususan,  salbiy  tomonlarinimi?  Nacho- 

ra,  marhamat!  Oyiaymanki,  u  sizning  hurmat- 

e’tiboringizga  arziydigan  odam.  Men  shu  payt- 

gacha uchratgan hamma odamlar orasida u eng 

aqlli,  eng  bilimdon  odam,  lekin  uning  ko'ngli 

notinch. Yo‘q, ko‘nglingizga yomon narsa kelma- 

sin!  -   dedi  Martin.  -  Aytmoqchimanki,  u  narsa- 

larning eng chuqur mohiyatini ko‘rgan-u, keyin 

juda  qo'rqib  ketgan  va  hech  narsa  ko'rganim 

yo‘q deb o'zini o‘zi ishontirmoqchi bolgan odam- 

ni  eslatadi.  Fikrimni  aniq bayon  etolmadimmi? 

Boshqacha  yol  bilan  tushuntirishga  urinib 

ko'raman.  Siz  chakalakzor  ichiga  yashiringan, 

ibodatxonaga  olib  boradigan  so'qmoqni  topgan 

bolsa ham, bu yoldan bormagan odamni tasav- 

vur  qiling.  Ehtimol,  uning  ibodatxonaga  ko‘zi 

tushgandir-u,  lekin bu  sarob  edi  deb  o'zini  o‘zi 

ishontirmoqchi  bolgandir.  Yoki  yana  boshqa 

misol.  Bir  kishi  savob  ish  qilmoqchi  bolgan-u, 

lekin  uni  zarur  deb  topmagan,  oqibat  o‘sha 

qolidan  keladigan  ishni  qilmaganligi  uchun 

doim afsuslanib yuradi. U o‘z ishi evaziga oladi- 

gan  mukofotdan  ichida kuladi,  lekin  qalbining 

yana ham teranroq bir yerida shu mukofotni va 

qilishi kerak bolgan  ishidan  oladigan  huzurini 

qo'msaydi.

-  Men uni bunday tasawur qilmayman, -  dedi 

Ruf,  -   keyin,  ochiglni  aytsam,  nima  demoqchi 

bolganingizga uncha yaxshi tushunmayapman.

— Chunki  o‘zim  ham  hali  mukammal  tushu- 

nib  olganim  yo‘q,  -   dedi  Martin  o'zini  oqlamoq- 

chi  bolganday,  —

  mantiqan  asoslay  olmayap- 

man ham. Men shunday his etyapman,  ehtimol,

---

Martin Iden

361

yanglishayotgandirman.  Siz,  albatta,

Kolduellni mendan yaxshiroq bilsangiz kerak.

Morzlamikida  bolgan  bu  olirish  Martinning 

dilida juda g‘alati va bir-biriga zid hislar tug'dir- 

di.  Qilmoqchi bolgan  ishidan  ko'ngli  sovidi,  o‘zi 

yuksak  saviyali  deb  o'ylagan  odamlardan  haf- 

salasi pir boldi, vaholanki, Martin ularning savi- 

yalariga yetishishni orzu qilardi. Ikkinchi tomon- 

dan,  erishgan  muvaffaqiyati  unga  dalda  ber- 

di.  E’tibor  qozonish  u  oyiaganidan  oson  ekan. 

Martin  yuksaklikka  ko'tarilish  qiyinchiliklarini 

yengib  olish  bilan  birga  (u  soxta  kamtarlik yu- 

zasidan buni o‘zidan yashirishga urinmasdi), o‘zi 

tenglashmoqchi  bolgan  odamlardan  yuqorilab 

ketgan edi, professor Kolduell bundan mustasno, 

albatta.  Martin hayotni ham,  kitoblarni ham bu 

odamlarning hammasidan  ancha yaxshi bilardi, 

shuning uchun ular o'z ilmlarini qaysi burchak- 

larga va yertolalarga tiqib  tashlaganlarini  bilol- 

may  hayron  edi.  U  hali  o'zining  o‘ta  iste’dodli 

odam  ekanligini  xayoliga  ham  keltirmas,  mu- 

tafakkirlarni  aslo  Morzlarning  mehmonxonasi- 

dan axtarish kerak emasligini, bu mutafakkirlar 

yerdan juda balandda,  oddiy hayot  tashvishlari 

va  pastkashliklardan  nihoyatda  yiroqda  parvoz 

qilib yuruvchi burgutlarga o'xshashini  ham  bil- 

mas edi.