Yangiasr avlopi

1$

j

6 

Jek  London

■

---

Martin Iden

367

vinchdan yuragi gup-gup urib,  uyiga 

di-da, bu eng yaxshi hikoyasi uchun qancha haq 

tolashlarini  otylab  topishga  urindi.  U  hikoyani 

zudlik bilan qabul qilinib,  bosib chiqarilganidan 

xursand  edi.  To'g'ri,  noshir  hikoyaning  qabul 

qilingani  haqida  xabar  bermagan  edi,  lekin  bu 

kutilmagan voqea unga yana ham lazzatliroq tu- 

yuldi. Martin bir-ikki hafta kutdi, keyin yana bir 

necha  кип  о Ugandan  keyin  soxta  uyatchanlik- 

ni  yigishtirib  qo'yib:  «Tolqimning  muharririga, 

ehtimol, ish boshqaruvchining e’tiborsizligi nati- 

jasida mening arzimas haqimni yuborish unutil- 

gandir degan mazmunda xat yozdi.

«Loaqal besh dollar tolashsa ham, -  deb mulo- 

haza qilardi Martin, -  shunga loviya bilan no‘xat 

sotib  olishim,  keyin yana  shunga o'xshagan hi- 

koyalardan  besh-oltitasini  yozib  tashlashim 

mumkin».

Nihoyat javob keldi; bu javob xati o‘zining ota- 

ketgan  hayosizligi  bilan  Martinni  dong  qotirib 

qotydi:

«Bizga  yuborgan  ajoyib  hikoyangiz  uchun 

sizdan  behad  minnatdormiz.  Biz,  tahririyat  xo- 

dimlari,  uni  maroq  bilan  o‘qib  chiqdik,  o‘zingiz 

ko‘rgandirsiz, jumalimizning eng chiroyli yerida 

bosib  chiqardik.  Rasmlar sizga manzur bolgan- 

dir deb umid qilamiz.

Yozgan  maktubingiz  mazmunidan  malum 

boldiki,  siz  mualliflik  gonorari  olishni  umid 

qilibsiz.  Afsuski,  biz  buyurtirilmagan  asarlar 

uchun haq tolamaymiz, sizning hikoyangiz shu- 

lar jumlasidan edi. Biz uni bosmaga qabul qilar- 

kanmiz,  shartimiz  sizga  ayon  bolsa  kerak  deb

qaj^tib kel-

---

368

Jek  London

..............

о“ylagan  edik,  albatta.  Bunday  ko'ngilsiz  ang- 

lashilmovchilik  sodir  bolganiga  afsuslanishdan 

o'zga ilojimiz yo'q.  Sizga yana bir bor minnatdor- 

lik bildiramiz va sizdan yana biron narsa olishni 

umid qilamiz.  Sizga hurmat bilan» va hokazo.

Maktubning  ilovasida,  odat  bo'yicha  «Tolqin» 

hech  kimga  bepul  yuborilmaydi,  lekin  shun­

ga  qaramay,  tahririyat  Martin  Idenni  kelgusi 

yil  obunachilar  safiga  kiritishni  o‘zi  uchun  zo‘r 

sharaf deb biladi», deb yozilgan edi.

Shu  ko'ngilsiz  voqeadan  so‘ng  Martin  doim 

qo lyozmasining  birinchi  sahifasiga:  «Odatdagi 

stavkangiz  bo'yicha  haq  olishga  roziman»  deb 

imzo chekadigan boldi.

«Bir  kun  emas-bir kun,  -  deb  u  o‘ziga  tasalli 

berardi, -  ular mening odatdagi stavkam bo“yicha 

haq tolaydigan boladilar!»

Bu paytlarda Martin mustaqil ravishda kamo- 

lotga yetish ehtirosiga berilgan edi; shunga ko'ra 

u  «Quvnoq ko‘cha»,  «Hayot sharobi»,  «Quvonch», 

«Dengiz qo‘shiqlari» va boshqa ilk asarlarini tin- 

may  tuzatar  va  qayta-qayta  ishlardi.  Unga  o‘n 

to‘qqiz  soatlik  ish  kuni  yana  ozlik  qila  boshla­

di.  Ko‘p yillardan beri tamaki chekib kelayotgan 

Martin xumorini mehnat bilan unutishga urinib, 

jon-jahdi  bilan  o‘qir  va  yozardi.  Ruf  yuborgan 

dorini yozuv stoli g'aladonining eng uzoq burcha- 

giga  tiqib  tashlagan  edi.  Ayniqsa,  och  paytlari- 

da  tamakisiz  vaqt  o'tkazish  mashaqqatli  edi;  u 

chekish istagini unutishga qanchalik urinmasin, 

hech eplay olmasdi.  Martin buni o‘zi qilgan  eng 

buyuk jasorat  deb  hisoblar,  Ruf  esa  to‘g‘ri  ish 

qilyapti  deb  o^lardi,  xolos.  Ruf Martinga  va’da

---

Martin  Iden

369

qilgan  dorisini  to‘g‘nag‘ichlar  sotib  olish 

beriladigan pulga olgan edi, lekin bir necha kun- 

dan keyin uni butunlay esidan chiqarib yubordi.

Martin o'zining sxema bo “yicha yozgan hikoya- 

larini yomon ko‘rar, ulardan kulardi, lekin aynan 

ana  shu  hikoyalarga  xaridor  topilib  turar  edi. 

Shu hikoyalar tufayli u qarzlaridan uzildi,  hatto 

velosipediga yangi shina ham sotib oldi.  Uni shu 

hikoyalar boqar, yana jiddiy ish uchun ham vaqti 

qolardi.  Bundan tashqari,  «Oq sichqomdan olin- 

gan qirq dollar hamisha Martinga ilhom bag'ish- 

lab  turardi.  Kim bilsin,  birinchi  darajali boshqa 

jumallar  ham  nomalum  mualliflarga  shuncha, 

hattoki undan  ham  ko‘proq  haq  tolarlar.  Lekin 

eng muhim vazifa ana shu birinchi darajali jur- 

nallarda  asarini  bostirish yolini  topishdan  ibo- 

rat  edi.  Ular  Martinning  eng  yaxshi  hikoya  va 

she’rlarini  ketma-ket rad  etib  kelardilar,  holbu­

ki, mazkur jumallarning har sonida o‘nlab didsiz 

va bemaza narsalar bosilardi.

«Qani endi, -  deb o^lardi ba’zan Martin, -  shu 

takabbur  noshirlardan  birontasi  iltifot  ko'rsa- 

tib,  menga  ko'nglimni  ko'taruvchi  bir  satrgina 

xat yozsa!  Ehtimol, ijodim juda ham g'ayrioddiy- 

dir,  ehtimol,  turli  mulohazalarga  ko‘ra  ularga 

to‘g‘ri kelmayotgandir, lekin nahotki asarlarimda 

javobga arziydigan hech narsa bolmasa».

Shundan  keyin  Martin  qoliga  «Sarguzasht»ni 

yoki  shunga o'xshash  boshqa hikoyani  olib,  yu- 

zinchi marta qayta o'qib chiqarkan, noshirlaming 

sukut saqlashlari sababini aniqlamoqchi bolardi.

Kalifomiyaning  iliq  bahori  kirishi  bilan  Mar­

tinning huzur-halovatli kunlari tugadi. Bir necha

uchun

---

370

Jek  London

hafta mobaynida adabiyot agentligining negadir 

sukut  saqlashi  uni  tashvishga  solib  qo“ydi.  Ni- 

hoyat  kunlaming  birida  sxema  bo'yicha  yozil­

gan  o‘nta  hikoyasi  qaytib  keldi.  Kolyozmalarga 

ilova qilingan xatda, agentlik materialga ko‘milib 

ketgan,  shunga ko'ra bir necha oy davomida bi­

ronta ham yangi qolyozmani qabul qila olmaydi, 

deb yozilgan edi.  Martin esa mana shu o'nta hi- 

koyadan umidvor bolib,  keyingi kunlarda hatto 

birmuncha  serxaijroq  bolib  qolgan  edi.  Agent­

lik,  odatda,  bir  hikoyaga  besh  dollardan  tolar 

va  hanuzgacha  bironta  ham  hikoyasini  rad  et- 

magan  edi;  shuning  uchun  ham  Martin  xud­

di joriy  hisob  raqamida  ellik  dollar  puli  yotgan 

odamday  ish  tutgan  edi.  Shunday  qilib,  uning 

uchun  to'satdan  oglr  sinovlar  davri  boshlandi, 

natijada  umidsizlikka  tushib,  eski  hikoyalari- 

ni yana mayda nashriyotlarga yubora boshladi; 

ular hikoyalarini bosardilar-u, haq tolamasdilar, 

yangi  asarlarini  esa yirik jumallarga yuborardi, 

lekin bular haq ham tolamasdilar,  bosmasdilar 

ham.  U yana garovga mol qo'yiladigan dolconga 

qatnay boshladi.  Nyu-Yorkda chiqadigan  hafta- 

lik jumallar tomonidan qabul qilingan bir necha 

kulgili  she’rlari  bir  amallab  kunini  otkazishga 

imkon berdi. Shunda u barcha yirik jurnallarga: 

«Nima sababdan mening asarlarimni bosmaysiz- 

lar?»  deb  yozishga jur’at  etdi.  «0‘zboshimchalik 

bilan yuborilgan qolyozmalar odatda muhokama 

qilinmaydi,  bosilayotgan  materiallarning  aksa- 

ri  qismi jumallaming buyurtmasiga ko'ra  nomi 

chiqqan va tajribali mualliflar tomonidan yozila- 

di», deb javob qaytarishdi Martinga.

---