Yalpi ishlab chiqarish va xizmatlar statistikasi yalpi ishlab chiqarish to‘g‘risida tushuncha

3. Yalpi va sof ichki mahsulot statistikasi


Yalpi ichki mahsulot (YaIM) bilan birga yalpi milliy mahsulot (YaMM) makroiqtisodiyotning ikki yirik sohasini aks ettiradi, ya’ni moddiy ishlab chiqarish va xizmatlar natijasini tavsiflaydi. Yalpi ichki mahsulot deb mazkur mamlakat hududida joy­lashgan barcha korxonalar (rezidentlar) tomonidan pirovard is­te’­mol uchun ishlab chiqarilgan tovar va xizmatlar qiymati tu­shu­niladi. Bu yerda korxonalarni qaysi mamlakatga tegishli ekan­ligi hisobga olin­maydi.
Yalpi ichki mahsulot ko‘rsatkichi yordamida iqtisodiyotni ri­vojlanish qonuniyatlari va tendensiyalari tahlil etiladi, boshqa mam­­­lakatlar iqtisodiyotining rivojlanish natijalari bilan solish­tiriladi, iqtisodiyotning ishlab chiqarish strukturasiga baho be­ri­ladi.
Yalpi milliy mahsulot (YaMM) deb mazkur mamlakatda va uning tashqarisida joylashgan milliy korxonalarda ishlab chi­qa­rilgan barcha tovar va xizmatlar qiymati tushuniladi. YaIM ko‘r­satkichi YaMMdan mamlakatni tashqi kapital sarflaridan olgan foyda saldosi miqdoriga farq qiladi, ya’ni chetdan olingan foyda saldosi YaIMga qo‘shilmaydi, agar YaIMga qo‘shilsa YaMMni be­radi. Yalpi milliy mahsulotni quyidagicha aniqlash mumkin:

YaMM = YaIM +

Shu mamlakat yuridik va jismoniy shaxslarining xorijdan oladigan daromadlari (foydasi)

-

xorijiy investorlar va ishchilarni shu mamlakatdan oladigandaromadlari (foydasi).

1993-yildan boshlab mamlakatimizda YaMM o‘rniga yalpi milliy daromad (YaMD) ko‘rsatkichi ishlatilib kelinmoqda.

YaIM jami ijtimoiy mahsulotdan (JIM=c+v+m) ham tub­dan farq qiladi. Bu farqlar quyidagilardan iborat:

• 
  YaIM iste’mol uchun tayyor hayotiy ne’matlar hisob­la­na­di. Shu sababli uning tarkibiga qayta ishlash yoki qaytadan so­tish­ga mo‘ljallangan mahsulotlar kirmaydi, ya’ni ishlab chiqarish jarayonida iste’mol qilingan oraliq mahsulot va xizmatlar qiy­ma­ti (masalan, urug‘, o‘g‘it, yonilg‘i, ozuqa, energiya va bosh­qa­lar) YaIM qiymatiga qo‘shilmaydi.
  
• 
  Ushbu ne’matlar haqiqatda ichki mahsulot hisoblanadi, chunki u shu mamlakat hududida joylashgan barcha rezidentlar (qaysi millat va qaysi davlat fuqarosiga mansub ekanligidan qat’­iy nazar) tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlar qiy­matini ifodalaydi.
  
• 
  YaIM tarkibiga ushbu mamlakat rezidentlarining xorijiy
  mamlakatlardan olgan daromadlari (A) bilan xorijiy mamlakatlar
  investorlari va xodimlariga beriladigan daromadlari (B) o‘rta­si­da­gi farq (± D) kirmaydi.
  

YaIM quyidagi uch xil usul yordamida hisoblanadi:

• 
  ishlab chiqarish usuli;
  
• 
  taqsimlash usuli;
  
• 
  pirovard foydalanish usuli.
  
•