Xolatini tuzatish

Geografiya fanining o’qitish metodikasi

Qashqaradaryo viloyati Shahrisabz shahar 9- sonli

maktabning geografiya fani o’qituvchisi

Muhammadiyev Obidjon.
Geografiya yoki jo’g’rofiya (yunoncha Geo yoki Geya --yer hamda grafein-- tasvirlamoq yoki ,, yozmoq yoxud xaritalamoq “ --Yerning geografik qobig’I, uning strukturasi va dinamikasi,alohida komponentlarini hududlar bo’yicha o’zaro ta’siri va taqsimlanishini o’rganadigan fanlar majmuidir. Antik dunyo G’arb olimlari Yer yuzasining manzarasini Geografiya so’zi bilan ifodalaganlar.Geografiya terminini dastlab Eratosfen (mill.avv. 276-294-yillarda yashagan) kiritgan.O’rta Osiyoda 9-10-asrlardan boshlab ,,Geografiya ‘’ so’zi ma’nosida ,,surati arz’’ , etti iqlim’’ , ,,Kitob almasolik valmamolik’’,(Mamlakatlar va masofalar kitobi) iboralari qo’llanilgan. XIX-asr oxiri XX-asr boshlarida o’zbek tilida ,,Geografoya’’ arabcha talaffuz bilan ,,jug’rofiya’’ shaklida yozilgan.Keyinroq geografiya shakli rasmiy tus oldi.Hozirgi davrda ,,Geografiya’’ o’rniga ,,Geografiya fanlari sistemasi’’iborasini qo’llash ilmiy jihatdan to’g’riroqdir.Geografiya fanlari sistemasi 3 asosiy tarmoqqa bo’linadi;A) tabiiy, ya’ni tabiiy geografik fanlar—ularga tabiiy geografiya (umumiy yer bilimi, landshaftshunoslik va paleogeografiyani o’z ichiga oladi.),geomorfologiya,iqlimshunoslik, quruqlik gidrologiyasi, okeanologiya, glyatsiologiya, geokriologiya,,tuproqlar geografiyasi va biogeografiya kiradi.B) ijtimoiy va iqtisodiy geografik fanlar –umumiy va regional iqtisodiy geografiya, xo’jalik tarmoqlari geografiyasi ( sanoat geografiyasi,qishloq xo’jaligi geografiyasi, transport geografiyasi va b.) aholi geografiyasi ,siyosiy geografiya. V) xaritagrafiya.Undan tashqari geografiyaga mamlakatshunoslik,tibbiy geoegrafiya, rekreatsiya va harbiy geografiya ham kiradi.Keyingi yillarda selenografiya(Oy geografiyasi), kosmos yershunoligi kabi sohalar ham vujudga keldi

Geografiya--- eng qadimgi fanlardan biridir.Odamzod haydo bo’lgandan keyin muayyan davr o’tgach,tabiiy muhit bilan jamiyatning o’zaro munosabatlari natijasida ovchilik ,yerni ishlash va savdo sotiq ehtiyojlarilariga ko’ra yaqin –uzoq masofalarga borib kelish, tevarak atrofni bilish va turli –tuman xalqlar o’rtasida o’zaro muomala qilish boshlangan.Odamlar ilmiy-amaliy maqsadlarda dengiz yo’llarini va joylarining tabiatini ,xo’jaligi va xalqlarni o’rganib turganlar.Shu yo’llar bilan geografik ma’lumotlar to’plangan, devor va toshlarga bitilgan, qog’ozga yozilgan. Mil. avv. Qadimgi dunyoning madaniyat markazlarida(Turon, Shimoliy Hindiston,Xitoy,Bobil, va Ossuriya,Misr va YUnonistonda) dastlabki ilmli xulosalarga kelishdi.Doira 360 gradusga bo’lindi,sutka 24 soat etib belgilandi, geografik kenglik va uzunlik ifodalari yuzaga keldi.Yer shar shaklida degan fikr maydonga keldi(yunon olimlari Fales, Pifagor, Eratosfen va Aristotel) dastlabki globus va ibtidoiy xarita yasaldi(Anaksimandr), dunyo qit’alariga nom berildi.Iskandariyalik matematik Eratofen ( mil. avv.III- asrda) yer aylanasining uzunligini o’lchab ko’rgan va yer meridiyanining (hozirgi o’lchov birligida)39816 km ligini aniqlagan. Bu esa haqiqiy uzunlikka ancha yaqindir.Yer yuzida isssiq ,mo’tadil, sovuq mintaqalar borligi , ya’ni geografik zonallik tushunchasi ham qadimgi dunyo geografiyasining nazariy yutuqlaridandir.Bu fikrni hali uzoq davom ettirishimiz mumkin. Geografiya faniga oid yuzlab ilmiy asarlar,risolalar,qo’lyozmalar,qo’llanmalar ham borki,ularni bugungi kun ilm –fani uchun o’lmas manba hisoblanadi.Ushbu fanni o’qitishda ,albatta zamonaviy o’qitish dasturlari,o’qitish metodlari muhim ahamiyatga ega.Jumladan,ta’lim jarayonida o’quvchilar muayyan bilimlar,ko’nikma va malakalarni egallaydilar.O’quv materiali mazmunli ta’limning turli vositalari yordamida va turli metodlar bilan o’zlashtiriladi.Shu sababli o’qituvchi oldida muvaffaqiyqtliroq va samaraliroq o’qitish va o’qishga yordam beradigan yo’llarni egallash muammosi turadi.O’quv materiallarini o’rganishning turli shakllarini qidirish, darsning maqsadlari,vazifalarini agnlab olishdan boshlanadi.Didaktika fani metod terminiga ta’rif berish bo’yicha aniq bir qoidani hali yaratganicha yo’q.

landshaftshunoslik, gidrologya, glyatsiologiya, atmosfera fizikasi, geokimyo singari fanlarni asosiy tushuncha va tamoyillarga tayanib ish ko’radi.Goegrafiya ta’limi har tomonlama rivojlanishida buyuk iqtisodiy-geograf N.N.Baranskiyning xizmatlari katta. N.N.Baranskiy,,O’qituvchi – ta’lim jarayonida markaziy figura’’ deb qayta – qayta ta’kidlagan.,,Karta – geografiyaning ikkinchi tilidir’’, ,,Karta - geografiyaning alfasi va olichasi’’, ,, Birgina karta bir necha varaq matnning o’rniga o’tadi’’ degan o’lmas fikrlar va g’oyalarni o’rtaga tashlaydi.Xuddi shu fikrlar ham bugungi kunda ham ahamiyatini yo’qotmagan.

Muxtasar qilib aytganda, geografiya ta’limi, uning o’qitish metodikasi bugungi kun rivojiga qarab ildamlab boraveradi.Shu jarayonda eng katta kuch,eng katta vositalar ijodkori biz pedagoglar hisoblanamiz.

Toshkent viloyati Angren shahar

44-maktabning fizika fanidan 1-toifali

o‘qituvchisi Temirova Muxlisa Zayniddinovna

Fizika (grekcha: φυσικός — „tabiiy“, φύσις (physis) — „tabiat“) tabiiy borliq haqidagi fan boʻlib, koinotni tashkil etuvchi asosiy tarkiblarni, uning mohiyatini tushuntirib beruvchi maydon va uning xususiyatlarini oʻrganadi.

Fizika — tabiat haqidagi umumiy fan; materiyaning tuzilishi, shakli, xossalari va uning harakatlari hamda oʻzaro taʼsirlarining umumiy xususiyatlarini oʻrganadi. Bu xususiyatlar barcha moddiy tizimlarga xos. Turli va aniq moddiy tizimlarda materiya shakllarining murakkablashgan oʻzaro taʼsiriga tegishli maxsus qonuniyatlarni kimyo, geologiya, biologiya singari ayrim tabiiy fanlar oʻrganadi. Binobarin, fizika fani bilan boshka tabiiy fanlar orasida bogʻlanish bor. Ular orasidagi chegaralar nisbiy boʻlib, vaqt oʻtishi bilan turlicha oʻzgarib boraveradi. Fizika fani texnikaning nazariy poydevorini tashkil qiladi. Fizikaning rivojlanishida kishilik jamiyatining rivojlanishi, tarixiy davrlarning ijtimoiy-iqtisodiy va boshqa shart sharoitlari maʼlum ahamiyatga egadir.

Fizika fani eksperimental va nazariy fizikaga boʻlinadi. Eksperimental fizika tajribalar asosida yangi maʼlumotlar oladi va qabul qilingan qonunlarni tekshiradi. Nazariy fizika tabiat qonunlarini taʼriflaydi, oʻrganiladigan hodisalarni tushuntiradi va yuz berishi mumkin boʻlgan hodisalarni oldindan aytib beradi. Amaliy fizika ham mavjud ( amaliy optika yoki amaliy akustika).

Oʻrganilayotgan obʼyektlar va materiallarning harakat shakllariga qarab, fizika fani bir-biri bilan oʻzaro chambarchas bogʻlangan elementar zarralar fizikasi, yadro fizikasi, atom va molekulalar fizikasi, gaz va suyukliklar fizikasi, qattiq jismlar fizikasi, plazma fizikasi boʻlimlaridan tashkil topgan. Oʻrganilayotgan jarayonlarga va materiyaning harakat shakllariga qarab, fizika moddiy nuqta va qattiq jism mexanikasi, termodinamika va statistik fizika, elektrodinamika, kvant mexanika, maydon kvant nazariyasini oʻz ichiga oladi.

Fizikaning tarixiy rivojlanishi. Fizika tarixini 3 davrga boʻlib oʻrganish mumkin: 1) qad. zamondan 17-asrgacha boʻlgan davr; 2) 17-asrdan 19-asr oxirigacha boʻlgan davr. Bu davrdagi fizika fani, odatda, klassik fizika nomi bilan yuritiladi; 3) 19-asr oxiridan hozirgi paytgacha boʻlgan davr. Hozirgi zamon fizikasi (yoki eng yangi fizika) shu davrga mansub.

Turli xodisalarni va ularning sababini oʻrganish qadim zamon olimlarining bizgacha yetib kelgan asarlarida aks etgan. Miloddan avvalgi 6-asrdan to milodiy 2-asrgacha boʻlgan davrda moddalarning atomlardan tashkil topganligi haqidagi tushunchalar va g’oyalar yaratildi (Demokrit, Epikur, Lukretsiy), dunyoning geotsentrik tizimi ishlab chiqildi (Ptolemey), elektr va magnit hodisalari kuzatildi (Fales), statika (Pifagor) va gidrostatikaning rivojlanishiga asos solindi (Arximed), yorugʻlik nurining toʻgʻri chizikli tarqalishi va qaytish qonunlari ochildi, miloddan avvalgi 4-asrda Aristotel oʻtmish avlodlar va zamondoshlarining ishlariga yakun yasadi. Aristotelning ijodi yutuklar bilan birga kamchiliklardan ham xoli emas. U tajribalarning mohiyatini tan oldi, ammo uni bilimlarning ishonchli belgisi ekanini inkor etib, asosiy eʼtiborni farosat bilan anglashda, deb bildi. Aristotel ijodining bu tomonlari cherkov namoyandalariga qoʻl kelib, uzok, davrlar fan taraqqiyotiga toʻsqinlik koʻrsatdilar. 9—16-asrlarda ilmiy izlanishlar markazi Yaqin va Oʻrta Sharq mamlakatlariga siljidi. Bu davrga kelib, fan rivojiga, jumladan, fizikaning rivojiga Oʻrta Osiyo olimlari ulkan hissa qoʻshdilar. Fizika, matematika, astronomiya va tabiatshunoslikka oid masalalar Xorazmiy, Ahmad alFargʻoniy, Forobiy, Beruniy, Termiziy, Ibn Sino, Ulugʻbek, Ali Kushchi va boshqa oʻrta osiyolik olimlarning ishlarida oʻz aksini topgan. Bu olimlarning fizikaga oid ilmiy ishlari, mexanika, geometriya, osmon mexanikasi, optika va turli tabiat xrdisalarini oʻrganish bilan bogʻliqdir.

Xorazmiy oʻrta asrlarda, nazariy va amaliy tabiatshunoslik qadrli boʻlmagan davrda, dunyoviy fanlar, ilgʻor ijtimoiy falsafiy fikrlar ijodkori boʻlib chiqdi. U Sharqning dastlabki akademiyasi "Bayt ul Hikma" ("Donolar uyi")ning shakllanishida faol ishtirok etgan. Bu yerda uning raxbarligida arablar va boshqa xalqlar vakillari bilan bir qatorda Ahmad al Fargʻoniy, Axmad Abdulabbos Marvaziy kabi oʻrta osiyolik olimlar tadqiqotlar olib borganlar. "Algoritm" soʻzi "Xorazmiy" soʻzining lotincha transkripsiyasi boʻlib, bu soʻzni algebra masalalarini yechishda birinchi marta qoʻllagan edi. Ahmad alFargʻoniyning "Osmon jismlari harakati" kitobi 9-asrda bitilgan boʻlib, 12-asrda lotin tiliga, 13-asrda Yevropaning boshqa tillariga tarjima qilinib keng tarqalgan edi. Ahmad alFargʻoniy asarlari Yevropada Uygʻonish davri ilmiy tadqiqotchilarining asosini tashkil etgan asarlardan boʻldi. U yorugʻlikning sinishi va qaytishini aniklagan. Fargʻoniy stereografik proyeksiya nazariyasining asoschisi sifatida fazo jismlari harakatining tekisliklardagi proyeksiyalari nisbatlari asosida baʼzi bir kattaliklarni oʻlchash mumkinligini isbotladi. Bu fikr bugun ham astrofizika fanida oʻz qiymatini yoʻqotmagan.

Hozir Oʻzbekiston Fanlar akademiyasi Yadro fizikasi instituti, Fizikatexnika instituti, S.A.Azimov nomidagi "Fizika—Quyosh" IICHB, U. O. Orifov nomidagi Elektronika instituti kabi oʻnlab ilmiy muassasalar, Toshkent milliy universiteti, Samarkand universiteti, Toshkent texnika universiteti va respublikadagi qariyb barcha oliy oʻquv yurtlarida ham fizika fanining turli muammmolariga oid ishlar olib borilmoqda.

​​ Õquvchilar tarbiyasida tarbiyaviy soatlar rõli.