138
Qo‘shish va ayirishga oid oddiy masalalarni yechishda yuqori-
da eslatilgan usulni tanlash modeli paydo bo‘lgandan keyin „Sxe-
maga qara. Nimani izlash lozim, butunnimi yoki qismni?“ degan
savolga javob izlanadi.
Boshqa holda, sonlar bilan ishlashda yo birdaniga butun son
bilan yoki qismlar bo‘yicha (sonni qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish,
bo‘lish) bajarish mumkin. Zero, ko‘pgina
amallarda harakat prin-
siði umumiydir.
60 · 2
60 : 2
16 · 6
60 : 5
1205
90 · 3
90 : 3
23 · 3
54 : 3
12 butun, 5 birlik
200 · 4 200 : 4
18 · 4 92 : 4
1 ming, 8 birlikni
darhol ko‘paytiramiz, son summasi bilan almashtiramiz, bo‘lamiz
→
(ko‘paytiramiz, bo‘lamiz)
→
qismlar bo‘yicha.
Kengroq olib qaralsa, ushbu „butun“ va „qism“ kategoriya-
laridan o‘qituvchilar boshlang‘ich ta’limning barcha fanlarida foy-
dalanishlarini ko‘ramiz. Masalan, nutq (butun) gaplardan (qism-
lardan) tashkil topadi; gap (butun) so‘zlardan (qism) tarkib
topadi va hokazo. Har qanday matnni qismlarga bo‘lish mumkin.
Biz atrof-olamdagi hodisalar bilan tanishganda
ham butun va qism
turdosh nisbatini o‘rganamiz.
Butun va uning tarkibiy qismlari degan umumiy mohiyatni
aniqlash atrofimizda ko‘rilgan bir qator hodisalarda atrof-olam-
dagi bir qator kuzatilgan hodisalarda butun va uning tarkibiy qism-
lari degan umumiy mohiyatni aniqlash bolaga olam muayyan bir
umumiy qonun asosida qurilgan, degan tushunchani beradi.
2.
Falsafaning qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuniya-
tining paydo bo‘lishi tufayli,
boshlang‘ich maktabda ham har qan-
day hodisaning aks (teskari) tomoni bor,
degan narsani his qi-
lishga, tushunishga, ko‘rishga imkon beryapti. Amaliy holatlarda
(tortmoq—itarmoq, chizmoq—o‘chirmoq, qo‘ymoq—olmoq¾),
matematik amallar va nisbatlarda (qo‘shish — ayirish, ko‘paytirish
— unga teskari bo‘lish, ko‘p — oz, keng — tor), misollarda,
nisbatlarda, ona tili darslarida til hodisalarida (antonimlar), adabiy
qahramonlarni tavsiflashda, jonli va jonsiz tabiat munosabatlarida
bola tili bilan aytiladigan „Birisiz ikkinchisi bo‘lmaydi“ mazmu-
nidagi ushbu qonunning mujassamligini ko‘ramiz.
Adabiyotda bir xil adabiy qahramonlarning oliyjanobligi va
boshqalarning zaifligi ko‘rinishi uchun, ularning o‘ziga
xos to-
monlarini ko‘rsata olishi uchun shart-sharoitlar zarur bo‘ladi.
Ayni bir qahramon ba’zan uning ijobiy tomoni ham, ba’zan
salbiy tomoni ham aks ettiriladi, shu sababli ularga bir xil tavsifni
139
taqash to‘g‘ri bo‘lmaydi. Hayotdagi har bir hodisa (eng betarafi
ham) hamisha kim uchundir yaxshilik bo‘lib ko‘rinishi, kim
uchundir yomonlik bo‘lib ko‘rinishi mumkin.
Farzandlarimiz qachonlardir bunday narsalar to‘g‘risida o‘ylab
ko‘risharmikan? 89-, 110- maktabdagi birinchi sinf o‘quvchilari
allaqachon „yaxshi-yomon“ o‘yinini o‘ynashgan. Bu tajribadan
ko‘rinadiki, bolalar o‘yin usulini o‘z hayotiga tezda kiritadilar va
bu ularning axloqiy xatoliklardan saqlanishga, o‘z so‘zi va xatti-
harakatlarida shoshma-shosharlik qilmaslikka yordam beradi.
Yuqorida ko‘rsatilgan ta’lim
texnologiyasidan foydalanib,
matematika darslarida misollar zanjirini yechib, teskari operatsi-
yalar tizimini tuzish, tekshirib chiqish va ayni chog‘da, bir teng-
lamani yechib, unga teskarisini tuzish va yechish mumkin. Bu
o‘z-o‘zini tekshirish usulining bir shaklidir.
3.
Qayta o‘zgartirish g‘oyasi
. Dunyoda hech narsa izsiz ket-
maydi. Bironta hodisadagi qaysidir o‘zgarish o‘z ortidan oqibatini
olib keladi. Matematikada bu tadqiqotlar turli-tuman materiallar
yordamida amalga oshirilishi mumkin.
Komponentlar o‘zgarishiga qarab natijalar o‘zgarishini kuzatil-
ganda, yechilgan masala bilan qo‘shimcha
ishlashda undan keng foy-
dalaniladi (agar masalada ¾o‘rniga murakkablashgan tenglamalar
yechishga o‘tishda, yechim va javob qanday o‘zgarishi mumkin?)
(
x
— 8 = 12
→
x
— 8 = 36 : 3
→
x
— 4 · 2 = 36 : 3).
Qayta o‘zgartirish g‘oyasi o‘quvchilarning o‘zlariga ma’lum
bilimlardan qochib, o‘zlari uchun yangi bo‘lgan masalani ku-
tishga, yechib ko‘rishga imkon beradi.
23 23 23 123
+16 +17 +18 +418
Dars mavzusi: „Bosqichlarga o‘tish orqali yozma qo‘shish
usullari“.
48 : 2
→
(40 + 8) : 2
648 : 2
→
648 : 2
748 : 2
→
748 : 2
O‘quvchilar bunga o‘xshash tadqiqot faoliyatini mantiqiy
urg‘uni aniqlash va gapda so‘z tarkibini aniqlash vazifalarida, de-
formatsiyalangan matnni (testni) tiklashda amalga oshiradilar.
Òabiatshunoslikda sabab-oqibat aloqalarining aniqlanishi, bu
— hayotning boshqa sohasida ayni shu falsafiy mohiyatni namo-
yon etishdir.
140
Albatta, taklif etilayotgan dalillar ko‘pgina o‘quvchilar uchun
kutilmagan narsa bo‘lishi mumkin va bularni boshlang‘ich sinflar
ish tajribasida maqbul deb hisoblagan kishilar esa fanlararo alo-
qalar va umumlashtirishlarni qayta ko‘rib chiqishlari kerak bo‘ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
