Xalqaro savdo nazariyalari

---

Mavzu: “Xalqaro savdo nazariyalari”
Reja: 
1.
Xalqaro savdoning zaruriyati, uning asosiy ko`rinishlari va xususiyatlari 
2.
A.Smitning mutlaq ustunlik nazariyasi. 
3.
Rikardoning nisbiy ustunlik nazariyasi. 
4.
Xeksher – Olinning neoklassik kontseptsiyasi 
5.
Xalqaro savdoning zamonaviy nazariyalari. M. Porter nazariyasi. “Texnologik 
uzilish” nazariyasi 
 
Tayanch iboralar
: xalqaro savdo, import, eksport, reimport, reeksport,
protektsionizm, fritrederlik, ishlab chiqarish omillari, mahsulotning xayotiylik davri. 
1. Xalqaro savdoning zaruriyati va uning asosiy ko`rinishlari 
 
Xalqaro savdoning rivojlanishi uzoq tarixga ega bo`lib, turli davrlarning 
rivojlanish xususiyatiga monand ravishda o`ziga xos rivojlanish tendentsiyasiga ega 
bo`lgan.
“Dastlab tashqi savdo ko`rinishlari mamlakatlar o`rtasida emas, balki kishilar, 
qabilalar o`rtasida amalga oshirilgan bo`lib, ular tomonidan ishlab chiqarilgan 
mahsulotlar o`zaro ayirboshlangan va bu asosan kishilar, oilalar, qabilalar uchun 
zaruriyatga ega bo`lgan”. 
Ilk davlatlarning paydo bo`lishi tom ma`nodagi xalqaro savdoning shakllanish va 
rivojlanish davrini boshlab bergan. Xalqaro savdoning rivoji asosan mamlakatlar 
o`rtasida resurslarning notekis joylashuviga bog’liq bo`lib, unga ko`ra xalqaro savdo 
tegishli resurslar oldi-sotdisi jarayoni asosida amalga oshirilgan.
Milliy ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanib borishi, ishlab chiqarish 
imkoniyatlarining kengayishi, fan-texnika taraqqiyotining ishlab chiqarish sohalariga 
jadal kirib borishi va xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashishi jarayoni xalqaro 
savdoning rivojiga sifat jihatdan katta ta`sir ko`rsatdi. 
XX asrning 90-yillaridan, ayniqsa, XXI asrdan boshlab xalqaro savdoning yuqori 
texnologiyalarga asoslangan davri boshlandi. Bugungi kunda xalqaro savdo 
kon`yunkturasi quyidagilar bilan tavsiflanadi:

xalqaro savdoda tayyor mahsulotlar ulushining ortib borishi (70 foiz) va xom 
ashyo resurslari hissasining kamayib borishi;

savdo hajmlari aksariyat qismining (70-75 foiz) sanoat jihatdan yuqori darajada 
rivojlangan mamlakatlar hissasiga to`g’ri kelishi;

eksport tarkibining kuchli diversifikatsiyasi va tayyor mahsulot eksport qiluvchi 
mamlakatlar tarkibining kengayib borishi hamda Osiyo mamlakatlari bilan 
bo`ladidigan xalqaro savdo hajmlarining yuqori o`sish sur`atlari;

taklif va talab tizimiga fan-texnika taraqqiyotining kuchli ta`siri natijasida eksport 
tovar tarkibida yuqori texnologiyali mahsulotlar ulushining tezkor sur`atlar bilan 
ortib borishi;

---


xizmatlar savdosi hajmi va turlarining tezkor o`sishi;

xalqaro savdoda mintaqaviy tashkilotlar, uyushmalarga a`zo davlatlar o`rtasida 
amalga oshiriladigan tashqi savdo hajmlarining ortib borishi. 
Uslubiy jihatdan xalqaro savdoni baholash asosan quyidagi yo`nalishlarda amalga 
oshiriladi:

tovar ayirboshlash hajmi,

o`sish sur`atlari (foiz),

tovar tarkibi

geografik yo`nalishi va boshqa yo`nalishlar. 
Hozirgi zamon iqtisodiyotining ochiqlik darajasi ya`ni mamlakatlarning 
ixtisoslashuvi va ular o`rtasida kooperatsiya chuqurlashib bormoqda. Mamlakatlar o`z 
iqtisodiyotini rivojlantirish,iqtisodiy muammolarni hal qilish borasida tadbirlar ishlab 
chiqish va ularni amalga oshirishda bu holatlarni etiborga olishi shart.
Jahon savdosi tashqi iqtisodiy aloqalarning asosiy shaklidir. Uning kengayishi va 
chuqurlashuvi natijasida kapitalni chetga chiqarish imkoniyatlari yuzaga keldi va unga 
bog’liq ravishda xalqaro moliya-valyuta, kredit munosabatlari rivojlandi. 
Tashqi savdoning vujudga kelishi ikki muhim 
ob`ektiv sabab
bilan izohlanadi. 
Birinchidan
, bu tabiiy va xom ashyo resurslarining mamlakatlar o`rtasida notekis 
taqsimlanganligi. Eng katta hududga ega bo`lgan yoki rivojlangan davlatlar ham 
barcha resurslar bilan o`zini to`liq ta`minlay olmaydi. Ular o`zlarida ortiqcha bo`lgan 
resurslarni eksport qilishga va mamlakatda taqchil bo`lgan resurslarni import qilishga 
majburlar. 
Xalqaro savdo rivojlanishining zarurligini belgilovchi 
ikkinchi
muhim sabab 
shundaki hamma mamlakatlar ham barcha turdagi mahsulotni bir xil samaradorlik 
bilan ishlab chiqara olmaydi. YA`ni bir tovar YAponiyada arzon ishlab chiqarilsa, 
ikkinchi tovar O`zbekistonda arzon ishlab chiqarilishi mumkin. SHu sababli
resurslardan samarali foydalanish maqsadida mamlakatlar ixtisoslashadilar va o`zaro 
savdo-sotiqni yo`lga qo`yadilar.
Bu ikki ob`ektiv sabab har qanday milliy iqtisodiyotning takror ishlab chiqarishi 
jarayonida xalqaro savdoning ahamiyatini aniqlaydi.
Tashqi savdo xalqaro ayirboshlashning an`anaviy shakli sifatida quyidagi 
ko`rinishlarni o`z ichiga oladi: 

mahsulotlarni ayirboshlash: yoqilg’i-xom ashyo mahsulotlari, qishloq xo`jaligi 
mahsulotlari, sanoat mahsulotlari; 

xizmatlarni ayirboshlash: muhandislik-maslahat xizmatlari; 

transport xizmatlari, sayyohlik va boshqa xizmatlar. Hozirgi vaqtda 
xizmatlarning jahon eksportidagi hissasi 30 foizdan oshib ketdi; 

yangi ilmiy-texnik ma`lumotlarni ayirboshlash: litsenziyalar va «nou-xou»lar. 
Ular hissasiga xalqaro savdo aylanmasining 10 foiziga yaqini to`g’ri keladi. 
Xalqaro savdo mahsulotlari, xizmatlar va fan-texnika ma`lumotlarini 
ayirboshlashning barcha ko`rinishlari tashqi savdo operatsiyalari yordamida amalga 
oshiriladi. Ular o`z navbatida eksport, import, reeksport va reimport operatsiyalariga 
bo`linadi. 
Eksport operatsiyasi - mahsulotlarni chet mamlakatlarga chiqarish. 

---

Import operatsiyasi - mahsulotni xorijiy sherikdan sotib olish va uni mamlakatga 
olib kelish. 
Reeksport operatsiyasi - avval import qilingan va qayta ishlov berilmagan 
mahsulotni chet elga olib chiqib sotish. 
Reimport operatsiyasi - avval eksport qilingan va u yerda qayta ishlov berilmagan 
mahsulotni chet elda sotib olish va mamlakatga olib kelish. 
Eksport
– bu tovarlarni chet ellik mijozlarga sotish bo`lib, bunda mazkur 
mamlakatlarda ishlab chiqarilgan tovar mamlakatdan tashqariga chiqariladi. 
eksportning iqtisodiy samaradorligi shu bilan aniqlanadiki, mazkur mamlakat ishlab 
chiqarishning milliy xarajatlari jahon xarajatlaridan past bo`lgan mahsulotlarni chetga 
chiqaradi. Bunda eksportda olinadigan yutuq hajmi mazkur tovar milliy va jahon 
narxlarining nisbatiga, mazkur tovarning xalqaro aylanmasida ishtirok etuvchi 
mamlakatlarning mehnat unumdorligiga bog’liq.
Xalqaro savdoda tovarlarning eksport tarkibi 
fan-texnika revolyutsiyasi va 
xalqaro mehnat taqsimotining chuqurlashuvi
ta`siri ostida o`zgaradi. Hozirgi davrda 
xalqaro savdoning eksport tarkibida qayta ishlovchi sanoat mahsulotlari etakchi 
o`ringa ega bo`lib, uning hissasiga jahon tovar ayriboshlashining 3/4 qismi to`g’ri 
keladi. Oziq-ovqat, xomashyo va yoqilg’i ulushi faqat 1/4 qismini tashkil qiladi. 
Xizmatlar eksporti tovarlar eksportidan farq qiladi
. CHet ellik iste`molchilarga 
xizmat ko`rsatish, chet el valyutalarini olish bilan bog’liq bo`lib, u milliy chegarada 
amalga oshiriladi (masalan, chet el kompaniyasi vakillariga pochta, telegraf xizmati 
ko`rsatish, chet el fuqarolariga sayyohlik xizmati ko`rsatish va h.k.).
Kapital eksport qilish
ham o`ziga xos xususiyatlarga ega bo`ladi. Kapital eksporti 
kredit berish yoki chet el korxonalari aktsiyalariga maqsadli qo`yilmalar kabi 
shakllarda amalga oshirilib, kapital chiqarilgan vaqtda eksport qiluvchi mamlakatdan 
mablag’lar oqimini taqozo qiladi va shu orqali tasarrufida bo`lgan resurslar hajmini 
qisqartiradi. Boshqa tomondan, kapital eksporti chet davlatlarning mazkur 
mamlakatdan bo`lgan qarzlarini ko`paytiradi. U jahon bozoriga tovarlarning keyingi 
eksporti uchun qulay sharoit yaratadi va chet el valyutasida foiz yoki dividend shaklida 
barqaror daromad olish omili hisoblanadi. 
Ko`plab mamlakatlar, cheklangan resurs bazasiga va tor ichki bozorga ega 
bo`lib, o`zlarining ichki iste`moli uchun zarur bo`lgan barcha tovarlarni etarli 
samaradorlik bilan ishlab chiqarish holatida bo`lmaydi. Bunday mamlakatlar uchun 
import kerakli tovarlarni olishning asosiy yo`li hisoblanadi.
Import eksportdan farq qilib
chet ellik mijozlardan tovarlar (xizmatlar) sotib olib, 
ularni mamlakatga keltirishni bildiradi. Bunda mamlakat ichida ishlab chiqarish 
xarajatlari tashqaridan sotib olingan chog’dagi xarajatlaridan yuqori bo`lgan 
mahsulotlar import qilinadi. Tashqi savdo samaradorligini hisoblashda mazkur 
mamlakat tomonidan import qilish hisobiga muayyan tovarlarga bo`lgan o`z 
ehtiyojining tezlik bilan qondirilishi hamda bunday tovarlarni mamlakat ichida ishlab 
chiqarilgan chog’da sarflanishi lozim bo`lgan resurslarning tejalishi natijasida 
olinuvchi iqtisodiy naf e`tiborga olinadi.