Xalqaro savdo nazariyalari

1. Xeksher – Olinning neoklassik kontseptsiyasi 
 
Xalqaro savdodagi zamonaviy qarash tarafdorlari sifatida shved iqtisodchi-
olimlari Eli Xeksher va Bertil’ Olinlarni (30-yillar) ko`rsatish mumkin.
E. Xeksher va B. Olinlar «Ishlab chiqarish omillariga bog’liq holda narxlarni 
tenglashishi» qoidasini oldinga surgan. Buning ma`nosi shundan iboratki, milliy ishlab 
chiqarishdagi farqlar ishlab chiqarishning mehnat, yer, kapital va shuningdek, u yoki 
bu mahsulotga ichki iste`moldagi o`zgarishlar kabi omillarga bog’liq. 
Ularning qoidalaridagi asosiy vaziyatlar quyidagicha keltirilgan:
1. Mamlakatlar o`zlarida ortiqcha bo`lgan ishlab chiqarish omilini ko`p talab 
qiladigan mahsulotlarni eksport qilishadi va aksincha, o`zlarida taqchil bo`lgan ishlab 
chiqarish omillarini ko`p talab qiladigan mahsulotlarni import qiladilar. 
2. Xalqaro savdo yo`lidagi cheklashlar bekor qilinsa tovarlarning turli 
mamlakatlardagi «omil narxi» (tannarxi) ning tenglashishi kabi o`zgarishlar kuzatiladi. 
3. Mahsulotlar eksporti o`rnini asta sekin ishlab chiqarish omillari eksporti 
egallaydi. 
Agar mamlakatdagi bir ishlab chiqarish omili miqdori bilan boshqa omillar 
miqdori o`rtasidagi nisbat boshqa mamlakatdagiga nisbatan yuqori bo`lsa shu omil bu 
mamlakatda nisbatan ortiqcha deb hisoblanadi.
Xeksher-Olin kontseptsiyasiga asosan tashqi savdo quyidagi ko`rinishlarga ega: 
Faraz qilaylik, bir vaqtda ikki mamlakat, ya`ni, «sanoatlashgan» va «agrar» mamlakat 
faoliyat ko`rsatmoqda. 
Sanoatlashgan mamlakatda ortiqcha kapital va ma`lum miqdorda ortiqcha ishchi 
kuchi mavjud bo`ladi. Agrar mamlakatda esa ortiqcha yer mavjud, ammo kapital 
etishmaydi. 
Ayrim turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishda kapital asosiy omil hisoblanadi. 
Masalan, neftni qayta ishlash, elektron mashinasozlik va mashina ishlab chiqarish 
sohalari kam ishchi kuchidan foydalangan holda kapital talabchan ishlab chiqarish 
hisoblanadi. Kapital ortiqchaligiga ega bo`lgan mamlakatlar aynan ushbu 
yo`nalishlarga ixtisoslashadilar. SHu bilan birga, don etishtirish va chorvachilik bilan 
shug’ullanadigan mamlakatlarda ko`proq er resurslari kerak bo`ladi va ular shu 
yo`nalishga ixtisoslashgan bo`ladilar. 
Xeksher–Olin kontseptsiyasini tadqiq qilish borasidagi izlanishlar 50 yillarda 
«Leont’ev taajjubi» yuzaga kelishiga sabab bo`ldi. V.Leont’ev AQSH kapital ortiqcha 
bo`lgan mamlakat bo`lishiga qaramasdan 1947 yilda kapital talabchan emas, balki 
mehnat talabchan mahsulot eksport qilganligini ko`rsatib berdi. YA`ni Xeksher-Olin 
kontseptsiyasiga zid keladigan vaziyat yuzaga keldi. Keyingi tadqiqotlar esa AQSH da 
kapitaldan ko`ra yer va ilmiy texnik mutaxassislar nisbiy ortiqcha ekanligi tasdiqlandi. 
AQSH ishlab chiqarilishida aynan shu omillar ko`proq foydalaniladigan tovarlarning 
sof eksportyori bo`lib chiqdi.