182
jarayonlari
tufayli vujudga kelgan, kuchli yemirilgan, peneplenlashgan, so‘ngra
yangi tektonik ko‘tarilishlar natijasida yoshargan tog‘lardan hisoblanadi.
Appalachining
shimoliy, janubi-sharqiy qismlari va Adirondak tog‘lari
paleozoyning boshlarida burmalangan qadimiy gneys, slanes va kvarsitlardan tarkib
topgan. Janubi-g‘arbiy qismi paleozoyning oxirida burmalangan ohaktosh, qumtosh,
gilli slanes kabi cho‘kindi jinslardan tuzilgan. Mezozoyning oxiri va kaynozoyning
boshlarida toshlar gumbazsimon ko‘tarilib, megaantiklinal strukturani vujudga
keltiradi. Shu davrdan boshlab tog‘
yonbag‘irlari yaxshi rivojlangan daryo vodiylari
bilan kuchli parchalanib, hozirgi relyef shakllari hosil bo‘lgan.
Appalachi tog‘li o‘lkasidagi landshaftlarning differensiasiyalanishida katta
farqlar mavjud. Bunday farqlar ayniqsa tog‘ tizimining shimoliy qismi bilan janubiy
qismi o‘rtasida yaqqol ko‘zga tashlanadi. Shu boisdan o‘lka hududi ikki qismga –
Shimoliy Appalachi va Janubii Appalachiga bo‘linadi. Ular o‘rtasidagi
tabiiy
chegara tog‘ tizimini ko‘ndalang kesib o‘tgan
Moxok
tektonik cho‘kmasiga to‘g‘ri
keladi. Bu cho‘kmadan Gudzon daryosi oqib o‘tadi. Appalachi tog‘larining iqlim
sharoiti Atlantika okeani, ayniqsa Meksika qo‘ltig‘i ta’sirida shakllangan. Shu
tufayli mayin va nam iqlim hukmronlik qiladi. O‘lkaning shimoliy qismi mo‘tadil
va janubii qismi subtropik iqlim mintaqalariga qaraydi,
Shimoliy Appalachining iqlim sharoiti janubga qaraganda bir muncha sovuq,
havo harorati fasllarga qarab keskin o‘zgarib turadi. Eng sovuq oyning o‘rtacha
harorati -5°S dan -12°S gacha pasayadi. Daryo va ko‘llari dekabrdan to aprelgacha
muz bilan qoplanadi. Qor ko‘p yog’adi va qor qoplami qalin bo‘ladi. Bunga sabab
o‘lkaning shimoliy qismiga Labrador sovuq oqimining ta’sir etishidir. Yoz oylari
salqin, iyulning o‘rtacha harorati +18°S dan yuqori ko‘tarilmaydi.
Tumanli va
yomg‘irli kunlar ko‘p bo‘ladi.
Janubiy Appalachi hududida havo harorati yozda ham, qishda ham shimolga
nisbatan yuqori bo‘ladi. Qishda eng sovuq oyning o‘rtacha harorati +8°S atrofida.
Balandlikka ko‘tarilgan sayin harorat pasayib boradi. Dengiz sathidan 600-700 m
balandlikdan boshlab manfiy harorat kuzatiladi. Yoz oylari issiq, iyulning o‘rtacha
harorati +25°S gacha boradi, yog’in juda ko‘p bo‘ladi. Appalachi tog‘lariga doimo
Atlantika okeanidan keladigan nam havo massalari ta’sir etib turadi. Nam havo
massalari o‘lkaning hamma hududiga katta miqdorda yog‘in keltiradi. Yog‘in
yilning hamma fasllari uchun xarakterli. Yillik yog‘in miqdori shimoldan janubga
tomon 1000 mm dan 2000 mm gacha ko‘payib boradi. Maksimum yog‘in yoz fasliga
to‘g‘ri keladi. Namlikning ko‘pligi tufayli o‘lkada daryo tarmoqlari yaxshi
rivojlangan. Appalachi tog‘laridan boshlanuvchi daryolar o‘z
suvini Atlantika
okeaniga va Missisipi havzasiga quyadi. Ular sersuv, yil davomida to‘lib oqadi,
vodiylari chuqur ishlangan. Qor va yomg‘ir suvlaridan to‘yinadi. Yirik daryolari
Sent-Djon, Gudzon, Saskuixanna va Tennessilar gidroenergiya resurslariga boy.
O‘lka tabiatidagi ichki farqlar
faqat geologik tuzilishi, relyefi va iqlimi
sharoitlarida bo‘lib qolmasdan, tuproq-o‘simlik qoplamida ham aniq ifodalangan.
Appalachining shimolida tog‘ podzol, tog‘ chimli podzol tuproqlari keng tarqalgan.
Ular igna bargli va aralash o‘rmonlar bilan qoplangan. O‘rmonlar asosan tog‘larning
yuqori qismida yaxshi saqlangan. Igna bargli tog‘ o‘rmonlarida qoramtir yel, balzam
183
pixtasi, oq qarag‘ay, tuyalar ko‘p o‘sadi. Aralash o‘rmonlarda igna bargli o‘rmonlar
bilan birga shakar va qizil zarang,
oq va sariq qayin, tog‘terak, emanlar keng
tarqalgan. Ayrim joylarda qizil zarang, shakar zarang va emanlardan tarkib topgan
o‘rmon massivlari saqlanib qolgan. Janubiy Appalachining tuproq qoplami o‘rmon
qo‘ng‘ir, sariq va qizil tuproqlardan tashkil topgan.
Katta maydonni egallagan
appalachi keng bargli o‘rmonlarining tipik vakillari Moxok tektonik cho‘kmasi
hududida paydo bo‘la boshlaydi. Keng bargli o‘rmonlarning asosini buk, chinor,
tog‘ terak, kashtan
yong‘oq, zarang va shumtollar tashkil etadi. Tog‘larning 1000 m
balanllikkacha bo‘lgan qismida endemik va relikt turlar – lola daraxti, magnoliya,
oq akasiyalar o‘sadi. 1000 m dan balandlikda Shimoliy Appalachiga xos bo‘lgan
aralash va igna bargli o‘rmonlar o‘sadi. Undan yuqorida subal’p mintaqasi
joylashgan.
Janubiy Appalachining o‘rmonlari antropogen omil ta’sirida juda siyraklashib
qolgan. Ayrim hududlarda o‘rmonlar umuman kesib yuborilgan.
Bunga sabab
o‘lkaning geografik o‘rni va iqlim sharoitining inson hayoti uchun qulayligi hamda
gidroresurslarga va foydali qazilmalarga boy ekanligidir. Tabiiy landshaftlar o‘rnini
antropogen landshaftlar, ayniqsa agrolandshaftlar, seliteb va texnogen landshaftlar
egallagan. Tabiiy qalin o‘rmonlar tog‘larning aholi siyrak yashaydigan baland
joylarida yaxshi saqlanib qolgan. Bu yerda yirik o‘rmon hayvonlaridan Virginiya
bug‘usini uchratiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
