X. Vaxobov, A. A. Abdulqosimov, N. R. Alimkulov

Hindiston yarim oroli.
Hindiston yarim oroli Janubiy Osiyonining Himolay 
tog’lari va Hind-Gang pastekisligi o’lkalariga nisbatan o’zining qadimiyligi bilan 
farq qiladigan tabiiy geografik o’lkadir. U Osiyoning janubiy qismida joylashgan 
bo’lib, shimolda Hind-Gang pastekisligi bilan chegaralangan. Yarim orolning 
g’arbiy qirg’og’i Arabiston dengizi, sharqiy qirg’og’i Bengal qo’ltig’i suvlari bilan 
yuvilib turadi. O’lka hududi shimoldan janub tomon torayib kelib uchburchak 
shaklni hosil qiladi. Maydoni 2 mln. km
2 
atrofida. Qirg’oqlari ko’p joylarda tekis, 
kam parchalangan. 
Hindiston yarim orolining poydevori eng qadimgi kristall jinsli Hindiston 
platformasidan tarkib topgan. Uning yuzasi ayrim joylarda yoshroq kontinental va 
vulkanik jinslar bilan qoplangan. Ko’pchilik joylarda qristall jinslar yer yuzasiga 
chiqib, peneplenlashgan platolar hosil qilgan. Daryo vodiylari platolarni kesib 
parchalab, tik yonbag’irli qismlarga ajratgan. Yarim orolning shimoli-g’arbiy qismi 
mezozoyning oxiri va kaynozoyning boshida otilib chiqqan bazalt lavalari bilan 

---

332 
qoplangan. Bu lavalardan keng maydonlarni egallab yotgan yassi platolar hosil 
bo’lgan. Sharqidagi qadimiy tektonik cho’kmalar laguna va kontinental yotqiziqlar 
bilan to’lgan. Normada daryo vodiysi cho’kmasi Hindiston yarim orolini shimoliy 
va janubiy qismlarga - Markaziy Hindiston va Dekan yassi tog’ligiga ajratib turadi. 
Markaziy Hindistonning g’arbiy chekkasida Katxiyavar yarim orolidan Dehli 
tomon submeridional ravishda Aravalli tizmasi cho’zilgan. Uning eng baland 
nuqtasi 1722 m. Undan sharqda o’rtacha balandligi 500 m atrofida bo’lgan va 
qadimiy kristall jinslardan tarkib topgan Malva platosi joylashgan. Ba’zi joylarda 
platoning yuzasi lavalar bilan qoplangan. Platoning shimoliy chekkasi Hindiston 
yarim orolining shimoliy chegarasi bo’lib xizmat qiladi. Bu hududda eng so’nggi 
tog’ hosil bo’lish jarayoni mezozoyda bo’lib o’tgan. Malva platosining janubiy 
ko’tarilgan qismida Vindxya (881 m) va Kaymur past tog’lari cho’zilgan. Normada 
vodiysi tektonik cho’kmasidan janubda maksimal balandligi 1325 m bo’lgay 
Saptura tog’i joylashgan.
Hindiston yarim orolining janubiy katta qismi Dekan yassi tog’ligi bilan band. 
Uning o’rtacha balandligi 800 m atrofida bo’lib, zaminini Hindiston platformasi 
tashkil etadi. Yassi tog’likning sharqiy va janubiy qismlarida qadimiy kristall jinslar 
yer yuzasiga chiqib qolgan. Uning g’arbida dengiz qirg’og’i bo’ylab katta masofaga 
cho’zilgan G’arbiy Gat tog’lari va sharqida Sharqiy Gat tog’lari joylashgan. G’arbiy 
Gat tog’lari Arabiston dengizi qirg’og’i bo’ylab 1800 km masofaga cho’zilgan, 
daryo vodiylari, kanonsimon daralar bilan kesilgan. G’arbiy yonbag’ri zinapoya 
bo’lib sohil tomon tik tushgan. Uning o’rtacha balandligi 1300 m, baland nuqtalari 
Dodabetta cho’qqisida 2633 m, Mulaynagiri tog’ida 1923 m va Kalauba tog’ida 
1646 m. G’arbda sohil bo’ylab cho’zilgan kambar, qumoq va lagunali dengizbo’yi 
pastekisligi Malabar qirg’og’i deb ataladi. Dekan yassi tog’ligining sharqiy 
ko’tarilgan qismi Sharqiy Gat tog’lari deb ataladi. Bu tog’lar G’arbiy Gatga nisbatan 
ancha past, daryo vodiylari bilan kuchli parchalangan va bir necha massivlarga 
bo’lingan. O’rtacha balandligi 1000 m dan oshmaydi, eng baland joyi Devodi-
Munda tog’ida 1680 m. Sharqiy Gat tog’ etaklariga tutashgan dengizbo’yi 
pastekisliklari Koromandel qirg’og’i deb ataladi. 
Yassi tog’likning janubiy qismida G’arbiy va Sharqiy Gat tog’lari bir-biri bilan 
tutashib, Nilgiri tog’ massivini hosil qiladi. Massivning eng baland nuqtasi 
Dodabetta tog’ida 1633 m ga teng. Undan janubda Palni tog’lari joylashgan, Uning 
okean sathidan 2698 m qad ko’tarib turgan Anaymudi cho’qqisi Hindiston yarim 
orolining eng baland nuqtasi hisoblanadi. Dekan yassi tog’ligining ichki hududlari 
rel’efi uchun bazaltli yassi platolar, tekislangan gryadalar xarakterli. Ularni chuqur 
daryo vodiylari kesib o’tgan. Sharqiy va janubiy hududlarda peneplenlashgan 
kristall jinsli yuzalar rel’efi u yer bu yerda ko’tarilib turgan balandliklar, kryajlar 
bilan murakkablashgan. O’lka hududida xilma-xil foydali qazilmalar mavjud. Uning 
shimoli-sharqiy qismidagi Damodar daryo vodiysida toshko’mir, Chxota-Nagpur 
platosida temir va marganes rudalari, boksit, slyuda konlari joylashgan. G’arbiy Gat 
tog’laridan temir rudasi, boksit, monatsit qumi qazib olinadi. Dekan yassi 
tog’ligining janubidagi Maysura platosi oltin koni bilan mashhur. Yarim orolda 
olmos, neft, grafit va boshqa konlar ham bor. 

---

333 
Hindiston yarim orolining iqlimi subekvatorial musson iqlim. Yozda ekvatorial 
dengiz havo massalari - nam mussonlar, qishda kontinental tropik havo massalari - 
quruq mussonlar hukmronlik qiladi. Havo massalarining almashinishi termik 
ekvatorning mavsumiy siljishiga bog’liq. Himolay tog’lari yarim orolni shimoldan 
kirib keladigan sovuq havo massalaridan to’sib turadi. Himolayning janubiy yon 
bag’iri ustida shakllanadigan shimoli-sharqiy passat yuqori haroratga ega. Shuning 
uchun yanvarning o’rtacha harorati o’lkaning shimolida +20°+21°S ni, janubida 
+27°+29°S ni tashkil etadi. Eng issiq kunlar mart-may oylariga to’g’ri kelib, 
o’rtacha harorat +32°S ga yetadi. Markaziy hududlarda o’rtacha maksimal harorat 
+40°S dan ham oshadi. Yarim orolga tushadigan atmosfera yog’inlarining 90% dan 
ko’prog’i yozgi musson mavsumiga to’g’ri keladi. O’lkaning g’arbiy qismida yillik 
yog’in miqdori 2500 mm dan oshadi. G’arbiy Gatning ayrim joylarida 6000-7000 
mm ga yetadi. Sharqiy sohillarda g’arbga nisbatan yog’in kamroq bo’ladi. Bu yerda 
yiliga 1000 mm dan ko’proq, shimoli-sharqiy qismida 1200-1300 mm yog’in 
tushadi. Quruq iqlim ichki hududlar uchun xarakterli. Dekan yassi tog’ligining 
markaziy va shimoli-g’arbiy hududlariga 500 mm atrofida yog’in tushadi. 
Qurgoqchil davr o’lkaning janubida 3 oy, shimoliy qismida 6-7 oy davom etadi. 
Hindiston yarim orolining ko’pchilik daryolari - Gadavari, Bxima, Krishna, 
Tungabxadra, Kaverilar G’arbiy Gat tog’laridan boshlanib sharqqa tomon oqadi va 
Bengal qo’ltig’iga quyiladi. Yirik daryolardan Narmada, Tapti va Maxi g’arbga 
tomon oqib Arabiston dengiziga quyiladi. Barcha daryolarning vodiylari tor va 
chuqur. Ularning gidrologik rejimi musson xarakterga ega. Daryolar musson 
yomg’irlaridan to’yinib yozda toshib oqadi, qishda esa juda kamayadi. Daryo 
suvlaridan qishloq xo’jalik ekin maydonlarini sug’orishda foydalaniladi. 
 
Tuproqlarning geografik tarqalishi bevosita ona jinslar litologiyasi bilan 
bog’liq. Yassi tog’likning ichki hududlarida qizil rangli savanna tuproqlari, bazaltli 
lava qoplamlari ustida tropik qora tuproqlari-regurlar, dengiz sohillarida va 
del’talarda allyuvial tuproqlar keng tarqalgan. Regurlar vulkanik jinslar ustida 
shakllangan 
bo’lib, namlikni yaxshi saqlaydi. Shuning uchun paxta 
plantasiyalarining asosiy maydoni ana shu tuproqlarda barpo etilgan. Hindiston 
yarim orolining o’simlik qoplami antropogen omil ta’sirida kuchli o’zgargan. Dekan 
yassi tog’ligi uchun ko’proq savannalar va siyrak o’rmonlar xarakterli. Ko’p 
joylarda kesib yuborilgan o’rmonlar o’rnida ikkilamchi yoki antropogen savannalar 
vujudga kelgan. Savannalarda baland bo’yli o’tlar, soyabon shakldagi akasiyalar, sal 
daraxti, finik palmalari o’sadi. G’arbiy Gatning shamolga qaragan yonbag’irlarida 
palma, bambuk, kameliya, sandal daraxti, epifitlar va lianalar ko’pchilikni tashkil 
etadi. Nilgiri tog’ining yuqori mintaqasida mo’tadil mintaqaga xos o’simlik turlari - 
emanlar, kashtanlar ko’p uchraydi. Malabar qirg’og’i bo’ylab kokos palmazorlari 
cho’zilgan. Torpik o’rmonlarning katta maydoni o’zlashtirilib, ularning o’rnini kofe, 
choy va sholi plantasiyalari egallagan. Qishloq xo’jaligida shakarqamish, 
makkajo’xori, araxis, tariq ham yetishtiriladi. 
Hindiston yarim orolining hayvonot olami nihoyatda xilma-xil. O’rmonlarda 
maymunlarning gibbon, langur, xanuman, makak kabi turlari, lemurlar keng 
tarqalgan. Savannalarda Hind bo’yvoli, gayal, banteng, yovvoyi echki, yovvoyi 

---

334 
qo’y, antilopa, bug’u, karkidon, yovvoyi ho’kiz-gaur va boshqalar yashaydi. 
Yirtqich hayvonlardan yo’lbars, sirtlon, qoplon, bo’ri, yovvoyi it, chiyabo’ri, 
mangusta, viverlar ko’p uchraydi. Sudralib yuruvchilardan zaharli ilonlar, ayniqsa 
kobralar ko’p tarqalgan. Qushlardan kakku, to’ti, kaptar, qarg’a, turna, oddiy tovus, 
bankiv xo’rozi va yirtqich qushlar ko’pchilikni tashkil etadi. Qalin o’rmonlarda 
hozir ham yovvoyi fillar uchraydi.