X. Vaxobov, A. A. Abdulqosimov, N. R. Alimkulov

Taman fauna kompleksi. 
Pliotsenning oxiri va pleystotsenning boshlarida 
mavjud bo’lgan. O’sha vaqtlarda tropiklarga xos tipik issiqsevar hayvonlar - tapirlar, 
jirafalar qirilib ketgan. Lekin janubiy rayonlar faunasiga mansub bo’lgan issiqsevar 
hayvonlardan Kavkaz elasmoteriysi va janub fili bemalol yashagan. 
Tiraspol fauna kompleksi. 
Quyi pleystotsen epoxasida rivojlangan bo’lib, 
Sharqiy Yevropaning Oka muzligi davriga to’g’ri keladi. Taman kompleksiga 
taalluqli bo’lgan issiqsevar hayvonlar bu davrga kelib qirilib ketgan va ularning 
o’rnida sovuqqa chidamli hayvon turlari - shimol bug’usi, lemminglar, qo’chqorlar, 
serjun karkidonlar vujudga kelgan. 
Xazar fauna kompleksi.
O’rta pleystotsenda tarkib topgan. Bu fauna 
kompleksi tarkibida trogonteriy fili, Knoblox tuyasi, xazar otlari, german bug’usi, 
uzun shoxli bizon (ho’kiz turi), shimol bug’usi, serjun karkidonlar kabi hayvonlar 
bo’lgan. 
Yuqori paleolit fauna kompleksi. 
Yuqori pleystotsenni, arxeologlarning 
yuqori paleolit davrini qamrab oladi. Bu o’ziga xos aralash fauna kompleksi bo’lib, 

---

240 
uning tipik vakillari mamont va serjun karkidonlar bilan bir vaqtda Arktika 
hayvonlarining yangi turlari - shimol tulkisi, lemminglar, qo’chqor hamda dasht 
hayvonlari - ohu, oqquyruq, yumronqoziq, sahro sug’urlari yashagan. 
Golosen fauna kompleksi. 
Muzlik davridan keyin shakllangan hozirgi zamon 
fauna tipidir. Golotsenga kelib yuqori paleolit fauna kompleksining ko’plab vakillari 
- mamontlar, serjunli karkidonlar qirilib ketgan. Ularni faqat qazilma shaklida 
uchratish mumkin. Ayrim hayvon turlari, jumladan qo’chqorlar o’zining arealini 
keskin qisqartiradi. Golotsen fauna kompleksi tarkibida hozirgi hayvonlar bilan bir 
qatorda uy hayvonlarining roli ham katta. Hayvonot olamining tabiiy rivojlanish 
tarixiga insonning xo’jalik faoliyati ham kuchli ta’sir ko’rsatgan. Paleolit davridagi 
qadimgi odamlar ovchilik bilan shug’ullanib, mamont va serjun karkidonlarni 
ko’plab ovlagan. Insonning xo’jalik faoliyati rivojlangan sari uning tabiatga, 
jumladan hayvonot dunyosiga bo’lgan ta’siri kuchaya borgan. Yevrosiyoning 
hayvonot dunyosi asosan geografik zonalar bo’yicha tarqalgan. Har qaysi ladshaft 
zonasining hayvonot dunyosi boshqa zonalar hayvonot dunyosidan farq qiluvchi 
mustaqil fauna kompleksi bo’lib hisoblanadi. Lekin o’rmon-tundra, o’rmon-dasht, 
chala cho’l va boshqa o’tkinchi zonalarda fauna komplekslari aralash holda 
uchraydi. Shunga qaramasdan har bir zonaning hayvonot dunyosi o’rtasidagi tafovut 
yaqqol ko’zga tashlanib turadi. 
Arktika sahrolari hayvon turlariga juda kambag’al. Muz sahrolarining tipik 
hayvoni oq ayiq hisoblanadi. Yoz faslida muz zonasi uchun qushlar bozori 
xarakterli. Ular Arktika orollarining va materikning baland qoyali qirg’oqlarida uya 
qo’yib yashaydilar. Bu yerlarga ming-minglab oq chaykalar, kayralar, gagalar, 
lyuriklar uchib keladi. Tundrada hayvon turlari muz zonasiga nisbatan bir oz 
ko’proq. Bu zona uchun endemik bo’lgan qutb tulkisi-pesetslar, lemminglarning bir 
necha turlari (Norvegiya va Ob lemmingi, sariq to’shli lemming), shimol bug’usi 
xarakterli. Boshqa hayvonlardan bo’rilar, oq quyonlar, oq sichqonlar uchraydi. 
Qushlardan qutb boyqushi, oq kaklik va tundra kakligi yashaydi. Tundra 
hayvonlaridan oq va havo rang pesetslar, oq quyonlar, oq sichqonlar va tundraning 
janubiy qismida tulkilar ko’plab ovlanadi. 
O’rmonlar boshqa zonalarga nisbatan hayvonot olamiga juda boy. O’rmonlar 
zonasi tayga, aralash o’rmonlar va keng bargli o’rmonlarga xos bo’lgan bir necha 
fauna komplekslarini o’z ichiga oladi. Ayniqsa aralash o’rmonlarning fauna 
kompleksi xilma-xilligi bilan ajralib turadi. G’arbdan sharqqa qarab keng tarqalgan 
los, qo’ng’ir ayiq, olmaxon, rossomaxa, oq quyon va boshqalar tayga hayvonlarining 
tipik vakillaridir. Yevropaning aralash va keng bargli o’rmonlari uchun o’rmon 
mushugi, zubr, o’rmon suvsari, asl bug’u, uyquchi olmaxon, qunduz, yovvoyi 
cho’chqa, malla quyon, dala sichqonlari xarakterlidir. Sharqiy Osiyodagi keng bargli 
o’rmonlarning fauna kompleksi ancha murakkab bo’lib, u yerlarda chipor bug’u, 
qora ayiq, qizil bo’ri, yenotsimon iti, Manjuriya quyoni, Uzoq Sharq yumshoq 
toshbaqasi, Ussuriya yo’lbarsi, o’rmon mushugi hamda tayga o’rmonlariga xos 
hayvonlar yashaydi. O’rmonlarda qushlardan qizil ishton, chil, qarqur, kedrovka, 
g’arb bulbuli, o’rmon to’rg’ayi, so’fito’rg’aylar keng tarqalgan. O’rmonlar zonasi 
qimmatbaho mo’yna beradigan hayvonlarning asosiy makoni hisoblanadi. 

---

241 
O’rmonlarda olmaxon, sobol, qunduz, tulki, o’rmon suvsari, yenotsimon it, oq 
quyon va boshqa mo’yna beruvchi hayvonlar, qushlardan oq kaklik, chil va qarqurlar 
ovlanadi. 
Dasht zonalarida ochiq joylarda yashaydigan hayvonlar keng tarqalgan. 
Ularning aksariyati tabiiy pana joy bo’lmaganligi sababli in qazib yashashga 
moslashgan, boshqalari esa tez harakat qilishga o’rgangan. Dashtlarda tuyoqlilardan 
oqquyruq, antilopa-sayg’oq, kemiruvchilardan baybak-sug’ur, kichik yumronqoziq, 
chipor yumronqoziq, katta qo’shoyoq, yelik, dasht dala sichqoni, krotsimon 
ko’rsichqon, sassiqko’zan, bo’ri, qarsoq tulki, olaxurjun, ko’l rang dala sichqoni 
kabilar yashaydi. Sudralib yuruvchilardan dasht qora iloni, dasht kichik kaltakesagi 
uchraydi. Qushlardan tuvaloq, bizg’aldoq, bedana, to’rg’ay, dasht bo’ktargisi va 
kichik turnalar xarakterli. Zabaykale dashtlarida Mongoliya jayroni, Mongoliya 
sug’uri, Mongoliya dala sichqoni, Dauriya yumronqozig’i, Dauriya pishchuxasi 
ko’pchilikni tashkil etadi. Dashtlarda tulki, malla quyon, oqish sassiqko’zan va turli 
xil yumronqoziqlar ovlanadi. Lekin ularning mo’ynasi o’rmonlardagi hayvonlarning 
mo’ynasi singari u qadar qimmatli emas. 
Cho’l hayvonlari boshqa zonalarning fauna komplekslariga nisbatan o’ziga xos 
xususiyatlari bilan farq qiladi. Ularning bunday xususiyatlari yozda jazirama issiqqa, 
qishda sovuqqa, yil davomida namning yetishmasligiga, o’simlik qoplamining 
siyrakligiga, turli tipdagi cho’llarning ekologik sharoitiga moslashganligidadir. 
Cho’l hayvonlari endemik turlarga ancha boy. Chavkar uzunburun, sariq 
yumronqoziq, gekkon kaltakesaklar, saksovul chumchug’i, xo’jasavdogar kabilar 
endemik turlarga kiradi. O’rta va Markaziy Osiyo cho’llarining shimoliy qismida 
qadimiy hayvonlardan oqquyruq, sakrovchi ko’shoyoq, sariq olasichqon, O’rta va 
Old Osiyo cho’llari uchun xarakterli bo’lgan yirik echkemar, qora ilon, zaxarli charx 
ilon, cho’l bo’g’ma iloni, o’q ilon, cho’l toshbaqasi va boshqalar yashaydi. Cho’l 
hayvonlari suv tanqisligiga turlicha moslashgan. Ayrim hayvonlar o’simlik 
tarkibidagi namlik bilan qanoatlansa, ba’zilari suv qidirib uzoq masofalarni bosib 
o’tadi. Cho’l hayvonlari orasida yozda uyquga kiradiganlari ham bor. O’rta Osiyo 
cho’llarida sutemizuvchi hayvonlardan jayron, ko’lon, O’rta Osiyo bug’usi, 
chiyabo’ri, sirtlon, baxmalmushuk, chipor mushuklar bor. Cho’llarda yashaydigan 
arxarlar, yovvoyi cho’l qo’ylari yo’qolib ketish arafasida. Cho’l zonasidagi 
to’qayzorlarda yovvoyi cho’chqa, to’qay mushugi, to’qay bug’usi, chiyabo’ri, 
yo’lbars, qirg’ovullar yashaydi. Cho’llarda uy hayvonlaridan tuyalar va qorako’l 
qo’ylari keng tarqalgan. Bir xil hayvon turlari o’zining geografik tarqalishida 
Markaziy Osiyoning ayrim oblastlari bilan chegaralansa, boshqalari uning barcha 
regionlari bo’ylab tarqalgan. Masalan, yovvoyi yak (qo’tos) faqat Tibetda, Kunlunda 
va Pomirda uchraydi. Yaklar hozirgi paytda Markaziy Osiyoda keng tarqalgan uy 
hayvoni hisoblanadi. Tibet tog’ligida va Markaziy Osiyo tog’larida antilopa, orongo, 
antilopa ada, tog’ qo’yi - arxar, tog’ echkilari ko’pchilikni tashkil etadi. Yirtqich 
hayvonlardan qor qoploni - irbis, Tibet qo’ng’ir ayig’i, Tibet bo’risi uchraydi. 
O’rta dengiz, Old Osiyo tog’liklari va Arabistoning fauna komplekslari o’ziga 
xos bo’lganligi sababli ular Golarktikaning alohida O’rta dengiz kichik zoogeografik 
oblasti qilib ajratilgan. Bu yerda endemik hayvonlarning tog’ va tekislik turlari bilan 

---

242 
bir qatorda Shimoliy Afrika hayvonlariga o’xshash turlar ham uchraydi. Pireney 
yarim orolida va Fransiyaning janubida kichikroq yirtqich hayvon Yevropa genettasi 
yashaydi. Pireney yarim orolining janubida Yevropa uchun yovvoyi holda 
yashaydigan maymunlarning bitta turi-dumsiz makak uchraydi. Yaqingacha Korsika 
va Sardiniya orollarida keng tarqalgan yovvoyi tog’ qo’yi - muflonlar hozirgi kunda 
deyarli qirib yuborilgan. Old Osiyo tog’liklari fauna kompleksi tarkibida tipik O’rta 
dengiz elementlaridan tashqari Markaziy Osiyoga xos hayvonlar ham uchraydi. 
Tuyoqlilardan g’izollar, antilopalar, yovvoyi eshaklar, Markaziy Osiyo tog’ qo’ylari 
va echkilari keng tarqalgan. O’rmonlarida Eron tog’ligi uchun endemik tur bo’lgan 
Eron olmaxoni yashaydi. Yirtqich hayvonlardan qoplon, silovsin, giena, chiyabo’ri, 
tulkilar bor. Kemiruvchilardan quyonlar, qo’shoyoqlar, jayralar keng tarqalgan. 
Yevrosiyoning eng janubiy qismining fauna kompleksi xilma-xilligi, turlarga 
boyligi va vujudga kelish tarixiga ko’ra qadimiyligi bilan xarakterlanadi. 
Faunasining asosiy tarkibiy qismi tropiklarga xos bo’lgan hayvon turlaridan tashkil 
topgan. Shuning uchun ham materikning bu qismi Hind-Malay zoogeografik 
oblastiga qaraydi. Ayniqsa, Malakka yarim oroli, Zond va Filippin orollarining 
hayvonot olami nihoyatda boy va rang-barang. Bu o’lka fauna kompleksining boy 
va xilma-xil bo’lishiga Janubi-Sharqiy Osiyoning Avstraliya bilan qadimda tutash 
bo’lganligi ham ta’sir etgan. Malay arxipelagida yashaydigan tuyoqli hayvonlarning 
eng yorqin namoyondalari ikki xil rangli tapir, bir shoxli va ikki shoxli karkidonlar, 
yovvoyi ho’kiz banteng, hind qo’tosi, gaur va boshqalardir. Tapirlarning ajdodi 
Janubiy Amerikada yashagan. Banteng so’nggi yillarda Bali xalqining asosiy uy 
hayvoniga aylangan. Tog’larda va balandliklardagi o’rmonlarda uncha katta 
bo’lmagan muntjak bug’usi tarqalgan. Yirtqich hayvonlardan Malay kalta junli 
ayig’i va yo’lbarslar ko’p. Yo’lbarslar Kalimantan orolidan tashqari barcha orollarda 
uchraydi. Sumatra va Kalimantan orollarida odamsimon maymunlardan orangutan 
yashaydi. Lekin ularning soni juda kam qolgan. Gibbonlar oilasiga mansub bo’lgan 
maymunlar, makaklarning ayrim turlari barcha orollarda keng tarqalgan. Qushlardan 
go’zal tustovuq argus, tovus, kelib chiqishi Avstraliya materigi bilan bog’liq bo’lgan 
jannat qushlari, katta oyoqli tovuqlar kishilarning e’tiborini jalb etadi. 
Sudralib yuruvchilar turlarga boyligi va g’oyat kattaligi bilan kishilarni 
hayratda qoldiradi. Komoda orolida uzunligi 3-4 m keladigan kaltakesaklarga 
taalluqli o’lkan echkemar-varan, Kalimantan daryolarida yirik timsoh gavial 
yashaydi. Zaharli ilonlar juda ko’p. Bo’g’ma ilonlar, ko’zoynakli ilonlar yoki 
kobralar ko’pchilikni tashkil etadi. Bulardan eng kattasi chipor piton bo’lib, uning 
uzunligi 8-10 m gacha va og’irligi 100 kg gacha boradi. Pitonlar inson uchun ham, 
yirik hayvonlar uchun ham juda xavfli hisoblanadi. 
Hindiston va Hindixitoy yarim orollarida hamda Shri-Lanka orolida Hind-
Malay zoogeografik oblastiga mansub bo’lgan faunalardan tashqari Golarktika va 
Efiopiya oblastlariga xos hayvon turlari ham uchraydi. Bu o’lkalar qaraydigan Hind-
Hindixitoy kichik zoogeografik oblasti faqat turlargagina boy bo’lib qolmasdan, 
balki hayvonot dunyosining soni jihatidan ham boy. Hayvonlarning bunday rang-
barangligi va serobgarchiligi ayniqsa Hindiston uchun xarakterlidir. Chunki, 
Hindistonda har qanday jonivorni, hatto zaharli hayvonni ham o’ldirish din 

---

243 
tomonidan qat’iyan man etiladi. Hindiston va Hindixitoy faunasi tarkibida hind fili 
alohida o’rin tutadi. Yovvoyi fillar hozirga qadar Himolayning tog’oldi rayonlarida, 
Shri-Lanka o’rmonlarida uchraydi. O’rmon massivlari yaxshi saqlangan joylarda 
yirik antilopa nil'gau, to’rt shoxli antilopa, muntjak bug’usi, aksis bug’usi yashaydi. 
Yirtqichlardan yo’lbars, qoplon, qoplonlarning alohida turi bo’lgan qora palang, Tar 
cho’lida Efiopiya oblastidan kelib qolgan arslon uchraydi. Bular chorvachilikka juda 
katta zarar keltiradi. Hindiston va Hindixitoyning hamma regionlarida maymunlar 
keng tarqalgan. Ular o’rmonlarda, savannalarda, bog’larda, shahar va qishloq 
atroflarida, hatto shaharlarda ham yashaydi. Hindistonda itsimon maymunlar, 
Hindixitoyda gibbonlar, makaklar ko’p uchraydi. Lemurlar o’rmonlarda ham, 
qishloqlarda ham ko’pchilikni tashkil etadi (Ilova, 17-rasm).