Yevrosiyo antropogen landshaftlari va tabiatini muhofaza qilish.
Yevrosiyo materiklar orasida aholining soni jihatidan eng ko’p va birinchi o’rinda
turadi. Uning hududida Yer shari aholisining 75% ga yaqini yashaydi. Materik
aholisining soni 5 mlrd. kishini tashkil etadi. Yevrosiyoda turli xalqlar - slavyanlar,
turkiylar, germanlar, romanlar, hindlar, xitoylar va boshqalar yashaydi. Materikning
shimoldan janubga, g’arbdan sharqqa tomon uzoq masofaga cho’zilgan va rang-
barang tabiatga ega bo’lgan hududida aholi nihoyatda notekis joylashgan.
Yevrosiyoda aholisining soni jihatdan dunyoda birinchi o’rinda turadigan xitoy va
ikkinchi o’rinda turadigan hind xalqlari istiqomat qiladi. Dunyo bo’yicha aholisi eng
zich joylashgan hududlar ham shu materikdadir. Yevrosiyo hududida aholining eng
zich joylashgan regionlari Sharqiy Osiyo, Janubi-Sharqiy Osiyo va Janubiy Osiyo
hisoblanadi. Bu o’lkalarning ba’zi bir joylarida aholisining zichligi har 1 km
2
maydonga 1000-1500 kishidan to’g’ri keladi. Binobarin, aholining zich
joylashganligi sabablaridan biri uning juda qadimdan kelib o’rnashib qolganligi
bo’lsa, ikkinchisi bu o’lkalarning tabiiy sharoitini, ayniqsa iqlim xususiyatlarini
inson salomatligi uchun qulayligi hamda unumdor yerlarga va suv resurslariga boy
bo’lganligidir. G’arbiy Yevropada ham aholining geografik tarqalishi bir muncha
zichligi bilan farq qiladi. Ayniqsa, Atlantika okeani, Shimoliy dengiz va O’rta
dengiz sohillari bo’ylab aholi zich joylashgan. Ammo Yevrosiyoning bu hududlari
materik ichkarisidagi regionlardan shahar aholisi sonining ko’pligi bilan ajralib
turadi.
Materikning iqlim sharoiti og’ir, suv resurslari yetishmaydigan anchagina
qismida aholi nihoyatda siyrak o’rnashgan. Shimoliy Osiyoda, O’rta Osiyoning
Qizilqum va Qoraqum sho’llarida, Markaziy Osiyodagi Taklamakon va Gobi
sho’llarida, Arabiston va Hindiston yarim orollarining jazirama sho’llarida aholining
soni nihoyatda kam. Bu o’lkalarda tabiiy boyliklarning o’zlashtirilishi, tog’-kon
sanoatlarining barpo etilishi, mehnat resurslarining ishlab chiqarishga keng jalb
qilinishi aholi sonining asta-sekin ko’payishiga va zichligining bir oz bo’lsada
oshishiga sabab bo’lmokda. Materikning Sharqiy Osiyo, Janubiy Osiyo, Old Osiyo,
O’rta Osiyo, Kavkaz va Janubiy Yevropa o’lkalarida bundan 38-40 ming yil avval
yuqori paleolitda qadimiy odamlar istiqomat qilishgan. Ular o’zlari yashagan
joylarning tabiatiga o’sha davrdan har tomonlama ta’sir ko’rsata boshlashgan.
Keyinchalik odamlar Yevropa va Osiyoning Shimoliy qismlariga borib o’rnashib,
244
bu regionlarning ham tabiatini asta-sekin o’zlashtira boshlagan. Odamlarning
tabiatga bo’lgan ta’siri mezolit, neolit, bronza asrlarida, ayniqsa so’nggi temir asrida
nihoyat darajada kuchayib ketgan. Natijada aholining qadimdan zich joylashgan
o’lkalarida tabiiy landshaftlarning dastlabki qiyofasi butunlay o’zgargan, ular
yangidan vujudga kelgan ikkilamchi antropogen landshaftlar qiyofasiga ega bo’lgan.
Masalan, O’rta dengiz sohillarida joylashgan Pireney, Apennin va Bolqon
yarim orollaridagi qadimiy subtropik o’rmonlar inson xo’jalik faoliyati tufayli kesib
yuborilgan. Ularning o’rnida rang-barang madaniy agrolandshaftlar - bog’lar,
uzumzorlar, sitrus plantasiyalari, ekin maydonlari hamda ikkilamchi antropogen
landshaftlar - siyrak past bo’yli o’rmonlar va doimiy yashil butazorlar vujudga
kelgan. Hozirgi vaqtda Sharqiy Yevropa tekisligidagi o’rmon-dasht va dasht
zonalarining 80% maydoni o’zlashtirilgan. Ularning o’rnida qishloq xo’jalik
antropogen komplekslari va shahar seliteb landshaftlari barpo etilgan.
Mesopotamiya va Buyuk Xitoy tekisliklari, Hind va Gang vodiylari unumdor yerlar
bo’lganligi sababli bir necha ming yillar avval madaniylashtirilgan. Ularning tabiiy
landshaftlari o’rnida tropik madaniy ekinlardan tarkib topgan qishloq xo’jalik
antropogen komplekslari, irrigatsion inshootlar, shahar va qishloq seliteb
landshaftlar vujudga kelgan. G’arbiy Kavkazda, Xitoyning janubi-sharqida,
Hindiston va Shri-Lanka tog’ yon bag’irlarida sun’iy terrasa hosil qilib choy
plantasiyalari barpo etilgan.
Inson o’zining xo’jalik faoliyati natijasida Yevrosiyo daryo vodiylarida va
dengiz sohillarida yangi antropogen tabiat komplekslarini ham yaratgan. Bular
birinchidan Volga, Dnepr, Yenisey, Ili, Kura va boshqa daryolarda bunyod etilgan
antropogen suv landshaftlari, ya’ni suv omborlari bo’lsa, ikkinchidan Shimoliy
Yevropada Shimoliy dengiz sohillarida barpo etilgan pol’derlar va marshlar
antropogen landshaft komplekslaridir. O’rta Osiyo daryolarida ham suv tanqisligini
hisobga olib ko’plab antropogen suv landshaftlari - suv omborlari qurilgan. Masalan,
Qayroqqum, Andijon, Tuyamo’yin, Chordara, Janubiy Surxon, Chimqo’rg’on,
Kattaqo’rg’on suv omborlari shular jumlasidandir. O’rta Osiyo tog’oldi rayonlarida,
daryo vodiylarida, tog’oralig’i botiqlarida inson xo’jalik faoliyati ta’sirida tabiiy
komplekslardan tubdan farq qiluvchi voha antropogen landshaftlari tarkib topgan.
Ular
sug’oriladigan
paxta
plantasiyalaridan,
bog’lardan,
tutzorlardan,
uzumzorlardan, sug’orish inshootlaridan, qishloq va shahar voha seliteb antropogen
landshaftlaridan hamda dam olish zonalaridan iborat.
Pol'derlar gollandiyalik dehqonlarning ko’p yillik mehnati tufayli dengiz
tasarrufidan ajratib olingan yerlardir. Ular o’zining shakllanish vaqtiga ko’ra juda
yosh va tabiiy xususiyatlariga ko’ra noyob antropogen landshaftlar hisoblanadi. Bu
tipdagi yangi shakllangan antropogen landshaftlar asosan Shimoliy dengiz
sohillarida keng tarqalgan bo’lib, ularning yuzasi dengiz sathidan ham pastda yotadi.
Gollandiyaliklar pol’derlardan qishloq xo’jaligi maqsadlarida keng foydalanadilar.
Dunyoga mashhur bo’lgan Gollandiya chinni gullari ana shunday yerlarda
yetkaziladi. Gollandlar pol’derlarni dengiz suvini bostirib kelishidan himoya qilish
uchun qirg’oq bo’ylab bir necha kilometr masofaga cho’zilgan sun’iy dambalar
barpo etgan. Pol’derlarning xarakterli xususiyatlari shundan iboratki, ularning yer
245
yuzasi juda tekis, tuprog’ining mexanik tarkibi mayda zarrachali, chirindiga boy, yer
osti suvlari yer yuzasiga yaqin yotadi. Grunt suvlari yuzasini pasaytirish uchun
ko’plab quritish kanallari qazilgan.
O’rta Osiyo, jumladan O’zbekiston vohalarini barpo etishda mahalliy xalqlar
qancha mehnat sarf qilishgan bo’lsa, gollandiyaliklar ham pol’derlarni yaratishda
shuncha mehnat sarf qilishgan. Ammo voha landshaftlari bilan pol’der
landshaftlarini bunyod etishda inson o’z xususiyatlari bilan bir-biriga qarama-qarshi
bo’lgan ikki xil zonal-regional uslub tizimlaridan foydalangan. Chunonchi, arid
iqlimli O’rta Osiyo sharoitida inson jazirama issiq va suvsizlikdan chanqab yotgan
Cho’l bag’ridan tortib olgan yerlarni haydash, kanallar qazib suv keltirib sug’orish,
o’g’itlash va madaniy ekinlarni ekish yo’li bilan murakkab strukturali voha
landshaftlarini yaratgan bo’lsa, nam iqlimli Yevropa sharoitida pol’derlarni dengiz
sayozligidan tortib olib, ularni quritish va madaniylashtirish yo’li bilan pol’der
agrolandshaftlarni vujudga keltirgan. Yevrosiyoda o’rmonlarning va dashtlarning
maydonining qisqarishi uzoq yillardan beri davom etib kelmoqda. Hindiston va
Hindixitoydagi subekvatorial va ekvatorial o’rmonlarning ko’plab kesib yuborilishi
natijasida ularning o’rnida savannalar, g’arov (bambuk) zorlar vujudga kelgan.
Bular ham o’z navbatida antropogen landshaft komplekslari hisoblanadi. Al’p,
Karpat va Kavkaz tog’larining etaklaridagi o’rmonlar bog’lar, uzumzorlar,
ekinzorlar bilan almashtirilgan. Materikning ichkari qismlarida, ayniqsa O’rta va
Markaziy Osiyoda, Arabiston yarim orolida ko’pgina yerlar yaylov sifatida
foydalanib, ularning biologik mahsuldorligi keskin kamayib ketgan.
Materikning hayvonot olamiga insonning salbiy ta’siri juda sezilarli.
Odamlarning ovchilik bilan shug’ullanishi natijasida qimmatbaho mo’yna va go’sht
beruvchi hayvonlarning soni keskin kamaygan, ayrim hayvon turlari umuman qirilib
ketgan. Hozirgi vaqtda eng kam qolgan turlari - Buxoro bug’usi (xongul), zubr,
daryo qunduzi, jayron, Zarafshon tustovug’i kabilar faqat qo’riqxonalarda uchraydi.
Bunday o’zgarishlarni materikning deyarli hamma tabiat zonalarida va balandlik
mintaqalarida ko’rish mumkin. Binobarin, tabiatda inson xo’jalik faoliyati ta’sirida
sodir bo’layotgan barcha o’zgarishlar va ularning salbiy oqibatlari kamalak singari
rang-barang bo’lgan Yevrosiyo tabiatini har tomonlama muhofaza qilishni taqozo
etadi. Shuning uchun Yevrosiyo tabiatini muhofaza qilish maqsadida tabiat
zonalarida va tog’li o’lkalarda qo’riqxonalar, milliy va xalq bog’lari, buyurtmalar
barpo etilgan. Qo’riqxonalarning asosiy maqsadi, tabiatning betakror joylarini,
uning komponentlarini, ajoyib rel’ef shakllarini, serjilo ma’danlarini, turli-tuman
o’simlik va hayvonot olamini, tabiat go’zallik baxsh etgan g’orlarni, buloqlarni,
geyzerlarni, tabiat obidalarini, har bir zonaga va o’lkaga xos landshaft
komplekslarini tabiiy holda saqlab qolishdir. Masalan, Ural tog’larining janubiy
qismidagi Ilmen qo’riqxonasida 150 ga yaqin ajoyib ma’danlar va asl toshlar
saqlanib kelinmoqda. Oltoy qo’riqxonasida balandlik landshaft mintaqalari -
o’rmon-dasht, tog’ o’rmoni, tog’ o’tlog’i va tog’ tundrasi tabiiy holda saqlanadi.
Askaniya-Nova qo’riqxonasida betaga-chalov dashtining tabiiy landshafti muhofaza
qilinadi.
246
Yevrosiyoning barcha mamlakatlarida va o’lkalarida tabiatni muhofaza qilish
qonunlariga asoslanib ko’plab qo’riqxonalar, milliy bog’lar tashkil etilgan va ular
doimiy ravishda davlat organlari tomonidan muhofaza qilinadi. Bular
Fenoskandiyadagi Kandalaksha, Lemmenyoki, Evre-Dividalen, Sarek milliy
bog’lari, Germaniyadagi Korin, Oberlauzitser-Bergland landshaft buyurtmalari,
Fransiyadagi Loren, Keyra, Kamarg regional tabiiy bog’lari, Ispaniyadagi
Kovadonga, Don’yana milliy bog’lari, Italiyadagi Abrutstso, Gran-Paradizo milliy
bog’lari, Bolgariyadagi Pirin, Vitosha xalq bog’lari, Vengriyadagi Xortobad,
Kishkunshax milliy bog’lari, Sharqiy Yevropadagi Astraxan, Xopyor, Darvin,
Belovej pushasi qo’riqxonalari, Kavkazdagi Ritsa, Teberda, Borjomi qo’riqxonalari,
Sibirdagi Barguzin, Sayan-Shushen, Oltoy qo’riqxonalari, Uzoq Sharqdagi Xingan,
Sixote-Alin, Ussuri qo’riqxonalari, Janubi-Sharqiy Osiyodagi Doyintxanon milliy
bog’i, Malakka yarim orolidagi Taman-Megara milliy bog’i va boshqalardir.
G’arbiy Yevropada sanoatning jadal rivojlanishi sababli materik tabiati
muntazam ifloslanib, ekologik sharoiti buzilib, atmosferaga sanoat korxonalaridan
turli xil zaharli moddalar - azot birikmalari, oltingugurt, gazlar ko’tariladi. Ularni
havo massalari yuzlab va minglab kilometr masofaga olib ketib tarqatadi va yomg’ir
bilan yerga tushadi. Natijada o’rmonlar, daryolar, ko’llar, tuproqlar zararlanmoqda.
Atmosferaning ifloslanishi inson salomatligiga ham ta’sir etmoqda. O’rta Osiyoning
markaziy qismida vujudga kelgan Orol ekologik tanazzuli ham Markaziy Osiyo
davlatlarini va bu regionda yashaydigan barcha xalqlarni tashvishga solmoqda.
Do'stlaringiz bilan baham: |