X to‘xtaboyev kimyo 9

.
bKM elementlari: osh tuzi, tosh tuzi, silvinit, glauber tuzi, 
karnallit, osh tuzining elektrolizi, peroksidlari, o‘yuvchi natriy 
va o‘yuvchi kaliy.
 
Savol va topshiriqlar:
?
1. Natriy va kaliyning fizik va kimyoviy xossalarini aytib
bering.
2. 46 g natriyning suv bilan ta’sirlashishidan qancha hajm
vodorod olish mumkin (n.sh.)?
3. 8 % KOh tutgan 700 g ishqor eritmasi tayyorlash uchun
qancha miqdor kaliy metalli kerak bo‘ladi?
4. Natriy va kaliy tuzlarining eritmalarini elektroliz qilib
olish mumkinmi?
5. Eng muhim natriy va kaliy tuzlari formulalarini yozing va
nomini ayting.
6. Natriy va kaliy birikmalari qanday maqsadlarda ishlatiladi?
7. 34,8 kg kaliy sulfat olish uchun zarur bo‘lgan kaliy
gidroksid va 20 % li sulfat kislota massasini toping.
8. Na, Na
2
O, suv va osh tuzidan foydalanib, NaOh hosil
qilish reaksiyasi tenglamalarini yozing.
9. CO
2
, P
2
O
5
, h
3
PO
4
, CuCl
2
larni NaOh bilan o‘zaro ta’ sir -
lashuv reaksiyasi tenglamalarini yozing.
22-§.
Soda ishlab chiqarish
“Suvsiz soda”, “kristall soda”, “ichimlik soda”, “kaustik soda”lar haqida 
nimalarni bilasiz? Ularning bir-biridan farqlari nimada?
Soda — Na
2
CO
3 
natriyning eng muhim birikmalaridan bo‘-
lib, xalq xo‘jaligi uchun amaliy ahamiyatga ega. Sanoatning
ko‘p tarmoqlarida sodadan xomashyo sifatida foydalaniladi, 
http:eduportal.uz

---

106
xusu san, shisha ishlab chiqarishda shixtaning (xomashyolarning 
aniq nisbatlardagi aralashmasi) asosiy tarkibiy qismi, sellu-
lozadan qog‘oz tayyorlashda, to‘qima materiallar ishlab chiqa-
rishda, yog‘-moy lar tarkibidagi yog‘ kislotalarni, sintetik yog‘ 
kislotalarini neyt rallab sovun olishda, neft qazib olishda burg‘u-
lash ishlarini yengil lashtirish, neftni qayta ishlashda naften 
kislo talaridan yuvuvchi vositalar tayyorlashda, natriyning boshqa 
tuzlarini sintez qilishda soda ishlatiladi.
Soda tabiatda juda oz miqdorda uchrab, unga bo‘lgan sa-
noat ehtiyojini qondira olmaydi. Shuning uchun uni arzon xom-
ashyodan sintez qilib olish muhim ahamiyat kasb etadi.
Bu yo‘nalishda dastlabki texnologik jarayon X VIII asrda 
fran suz shifokori L.Leblan tomonidan taklif etilgan «sulfat 
usuli» (yoki «Leblan usuli») bo‘lib, unda osh tuzi sulfat kislota 
yor da mida natriy sulfatga o‘tkaziladi. Natriy sulfat esa ko‘mir 
bilan qizdirilib, natriy sulfidga aylantiriladi. Natriy sulfid kukun 
holi dagi ohaktosh bilan qizdirilib, soda hosil qilinadi:
NaCl 
→
Na
2
SO
4
→
Na
2
S 
→
Na
2
CO
3
,
1) 2NaCl + h
2
SO
4
→
Na
2
SO
4
+ 2hCl
→
,
2) Na
2
SO
4
+ 2C 
→
Na
2
S + 2CO
2
→
,
3) Na
2
S + CaCO
3
→
Na
2
CO
3
+ CaS
→
.
Ohaktosh bilan qizdirilganda hosil bo‘lgan sodani ajratib 
olish uchun qattiq aralashma maxsus tegirmonda maydalanib, 
suvda eritiladi. CaS suvda yomon eriydi, eritma undan ajratilib, 
bug‘latiladi va soda kristallari olinadi. Bu texnologik jarayon 
qimmatga tush ganligi sababli keyinchalik boshqa tejamli usul 
(«ammiakli usul») bilan almashtirilgan.
«A m m iak l i u sul» E.G.Solve tomon id an t ak l i f eti lgan 
bo‘lib, bunda ammoniy xloridga so‘ndirilgan ohak bilan ish-
lov berilganda hosil bo‘ladigan ammiak bilan osh tuzining 
konsentrlangan erit masi to‘yintiriladi va unga bosim ostida kar-
bo nat angidrid yubo riladi. Eritma sovutilganda sovuq eritmadan 
yomon eriydigan natriy gidrokarbonat cho‘kmaga tushadi, uni 
ajratib olib qizdirilsa, soda hosil bo‘ladi.
http:eduportal.uz

---

107
1) 2Nh
4
Cl + Ca(Oh)
2
→
2Nh
3
+ CaCl
2
+ 2h
2
O,
2) Nh
3
+ CO
2 
+ h
2
O 
→
Nh
4
hCO
3
,
3) Nh
4
hCO
3
+ NaCl 
→
NahCO
3
+ Nh
4
Cl,
4) 2NahCO
3
→
Na
2
CO
3
+ CO
2
+ h
2
O.
Soda Na
2
CO
3
.
10h
2
O holatda kristallogidrat tuz bo‘lib, be-
vo sita “kir sodasi” nomi bilan yuvish vositasi sifatida ishla-
tiladi. Uni yuqori haroratda qizdirib, kalsinatsiyalangan (suv-
siz lantirilgan) soda – Na
2
CO
3 
(temir sodasi) olinadi. NahCO
3
holida esa ichimlik sodasi deb atalib, kundalik turmushda turli
maqsadlarda ishlatiladi.