X to‘xtaboyev kimyo 9

Magniy va kalsiyning xossalari
Element Kimyoviy 
belgisi
Nisbiy 
atom 
massasi
Òartib 
raqami,
yadro 
zaryadi
Elektron 
konfigu-
ratsiyasi
Suyuqla-
nish
harorati,
°C
Zichligi,
kg/m
3
Magniy
Mg
24,305
12
[Ne]3s
2
651
1738
Kalsiy
Ca
40,08
20
[Ar]4s
2
850
1550
http:eduportal.uz

---

110
K imyoviy reaksiyalarda bu metallar qaytar uvchi sifatida 
ikkita elektronini berib, +2 zaryadli ionga aylanadi. Barcha 
birikmalarida +2 oksidlanish darajasini namoyon qiladi.
Òabiatda tarqalishi. Kalsiy va magniy tabiatda juda keng tar-
qal gan elementlardandir. Yer qobig‘ida magniy 3,35 %ni, kalsiy 
3,5 %ni tashkil etadi. Ko‘p minerallar: magnezit MgCO
3
, kalsit 
CaCO
3
, dolomit CaCO
3
.MgCO
3
, giðs CaSO
4
.2h
2
O, taxir tuz 
MgSO
4
.7h
2
O, silikatlar – asbest CaO.3MgO.4SiO
2
kabilar kalsiy 
va magniyning tabiiy manbalari hisoblanadi.
Ca (+20) 2; 8; 8; 2 1s
2
2s
2
2p
6
3s
2
3p
6
4s
2
t
s
,°Ñ
t
q
,°Ñ

, g/cm
3
E
0
, V
Kashf etilgan
850
1480
1,55 
-2,82
G.Devi, 1808
Ohaktosh, bo‘r, marmar CaCO
3
Giðs, alebastr CaSO
4 
. nh
2
O
Apatit Ca 
3
(PO
4
)
2
Ftorapatit Ca 
5
(PO
4
)
3
F
elektroliz
CaCl
2
 
 
 
Ca
Ishlatilishi:
 
Rangli metallurgiyada
Qurilishda 
Silikat sanoatida
Tibbiyotda
 
 
 
 
Ca h
2
Ca(NO
3
)
2
CaO 
Ca(Oh)
2
Ca
3
N
2
Cahal
2
CaS
CaSO
4
• O‘zbekistonda 20 ga yaqin marmar konlari mavjud
bo‘lib, hozirgi kunda G‘oz g‘on, Nurota va Zirband 
konlaridan qazib olinmoqda.
• Fosforit zaxiralari esa Markaziy Qizilqumdagi Qoraqat
konida va Shimoliy Jetitov konlarida jamlangan.
http:eduportal.uz

---

111
Olinishi. Kalsiy va magniy sanoatda tuzlari suyuqlanmasini 
elektroliz qilib olinadi.
Õossalari. Magniy va kalsiy — kumushsimon-oq rangli, yengil 
me tallar. Ular havoda tezda oksid parda bilan qoplanib qoladi, 
bu parda metallning ichki qismini saqlaydi. Kalsiy magniyga 
nisbatan faol va ishqoriy tabiati kuchli bo‘lganligi uchun kerosin 
ostida saqlanadi (109- betdagi 13- jadvalga qarang).
Mg (+12) 2; 8; 2 1s
2
2s
2
2p
6
3s
2
t
s
,°Ñ
t
q
,°Ñ

, g/cm
3
E
0
, V
Kashf etilgan
650
1090
1,74 
-2,36
J.Blek, 1755
Magnezit MgCO
3
Taxir tuz MgSO
4
.7h
2
O 
Karnallit KCl. MgCl
2
. 6h
2
O
Olevin MgSiO
3
 
Mg
Mgh
2
Mg(NO
3
)
2
MgO 
Mg(Oh)
2
Mg
3
N
2
Mghal
2
MgS
MgSO
4
MgO·CaO
MgO 
MgCl
2
Ishlatilishi:
Intermetall birikmalar
 Raketa texnikasida 
Silikat sanoatida 
To‘qimachilikda
Achchiqtosh olishda
Kalsiy va magniyda metallik xossalari ishqoriy metallardan
ko‘ra kuchsiz namoyon bo‘ladi. Chunki ularning tashqi elektron 
qavatlarida ishqoriy metallarnikidan bitta ortiq elektron bor.
Magniy ko‘zni qamashtiradigan oq alanga hosil qilib yona di; 
galogenlar, azot bilan ta’sirlashadi; karbonat angidrid, suv bug‘i 
bilan ham reaksiyaga kirishadi:
http:eduportal.uz

---

112
2Mg + O
2
↓
2MgO,
3Mg + N
2
↓
Mg
3
N
2
,
Mg + Br
2
↓
MgBr
2
,
2Mg + CO
2
↓
2MgO + C,
Mg + h
2
O 
↓
MgO + h
2
↓
.
Kalsiy odatdagi sharoitda havo kislorodi va galogenlar bilan 
oson ta’sirlashadi:
2Ca + O
2 
↓
2CaO kalsiy oksid; 
Ca + Cl
2 
↓
CaCl
2 
kalsiy xlorid.
Qizdirilganda azot, fosfor, oltingugurt, uglerod va vodorod 
bilan reaksiyaga kirishadi:
3Ca + N
2
↓
Ca
3
N
2
kalsiy nitrid,
3Ca + 2P 
↓
Ca
3
P
2
kalsiy fosfid,
Ca + S 
↓
CaS kalsiy sulfid,
Ca + 2C 
↓
CaC
2
kalsiy karbid,
Ca + h
2
↓
Cah
2
kalsiy gidrid.
Ishqoriy metallar kabi kalsiy ham kislotalar bilan shiddatli
ravishda reaksiyaga kirishadi:
Ca + 2hCl 
↓
CaCl
2
+ h
2
↓
.
Suv bilan odatdagi sharoitda reaksiyaga kirishib, kalsiy 
gidroksid hosil qiladi:
Ca + 2h
2
O 
↓
Ca(Oh)
2
+ h
2
↓
.
Ishlatilishi. Magniy va kalsiy hamda ularning birikmalari 
amaliyotda ko‘p sohalarda qo‘llaniladi. Metall holida magniy 
va kalsiylar yengil, pishiq qotishmalar tayyorlashda ishlatiladi. 
Yorituvchi raketalar, olov signallari, mayoqlar tay yorlashda 
hamda fotograf iyada magniy keng qo‘llaniladi. Ular asosiy 
qurilish materiallari: asbest, alebastr, giðs, ohak, marmar, oddiy 
va silikat g‘isht, sementlarning asosini tashkil qiladi. Magniy 
va kalsiy tuzlari tibbiyotda juda keng qo‘llanadi: magnezit, 
kuydirilgan magneziya, kalsiy xlorid, kalsiy glukonat, talk 
kabilar shular jumlasidandir. Shisha, po‘lat, cho‘yan ishlab 
http:eduportal.uz

---

113
chiqarishda, ohak, tuproqning kislotaliligini pasaytirishda kalsiy 
karbonat va so‘ndirilgan ohak, rezina, bo‘yoqlar, tish pastalari 
(kalsiy karbonat), optik asboblar (islandiya shpati) tayyorlashda, 
qishloq xo‘jaligi zararkunan dala riga qarshi kurashishda so‘n-
dirilgan ohak kabi kalsiy birikmalari keng ishlatiladi.
Kalsiy gidroksidning tiniq eritmasi ohak suvi, suvdagi oq 
tindirmasi 
ohak suti 
deb ataladi. So‘ndirilgan ohak qurilishda 
keng ishlatiladi. Ohak suti qand ishlab chiqarishda qand lavlagisi
sharbatini tozalashda qo‘llanadi.