X to‘xtaboyev kimyo 9

bKM elementlari: litiy, natriy, kaliy, rubidiy, seziy, fransiy, 
ishqoriy metall, atom tuzilishlari, biologik ahamiyati.
 
Savol va topshiriqlar:
?
1. Qaysi elementlar ishqoriy metallarga mansub?
2. Seziy nima uchun metallar ichida eng faol va kuchli
qay taruvchi deb aytiladi?
3. Kaliyning inson organizmida uchrashi va biologik aha 
miyatini tushuntiring. Qanday oziq-ovqat mahsulotlarida 
kaliy uchraydi?
4. Natriyning inson organizmida uchrashi va biologik 
aha miyati to‘g‘risida gapirib bering.
21-§.
Natriy va kaliyning xossalari va eng muhim 
 birikmalari
Natriy va kaliyning turmushda ishlatiladigan qanday
birikmalarini bilasiz?
Na (+11) 2; 8; 1 1s
2
2s
2
2p
6
3s
1
t
s
,°Ñ
t
q
,°Ñ

, g/cm
3
E
0
, V
Kashf etilgan
97,79
883
0,971
-2,71
G.Devi, 1807
NaCl,Na
2
SO
4
.
10h
2
O, Na
3
AlF
6
,
KCl
.
NaCl, Na
2
B
4
O
7
.
10h
2
O,
NaNO
3
, Na
2
O
.
Al
2
O
3
.
6SiO
2
elektroliz
NaCl
Na
Nah
NaNh
2
+h
2
Na
2
O
2
NaOh
Na
2
O
Nahal
Na
2
S
Ishlatilishi:
Tibbiyotda
Mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarishda
Atom reaktorlarida sovitgich sifatida
http:eduportal.uz

---

101
Òabiatda uchrashi. Natriy va kaliy tabiatda keng tarqalgan 
bo‘lib, faqat birikmalar shaklida ko‘plab tog‘ jinslari va mine-
rallar tarkibiga kiradi. Natriy xlorid (osh tuzi) ko‘l, dengiz va
okean suvlarida, ayrim joylarda esa toshtuz shaklida yer ostida 
100 m qalinlikkacha bo‘lgan qatlamlarni tashkil qilgan holda 
uchraydi. 
Glauber tuzi Na
2
SO
4
.10h
2
O va Chili selitrasi NaNO
3
ham 
natriyning tabiatda ko‘p uchraydigan birikmalaridir. Silvinit 
KCl.NaCl, hind selitrasi KNO
3
, karnallit KCl.MgCl
2
.6h
2
O 
minerallari tarkibiga kaliy ham kiradi va ular tabiatda uchraydi.
Ê (+19) 2; 8; 8; 1 1s
2
2s
2
2p
6
3s
2
3p
6
4s
1
t
s
,°Ñ
t
q
,°Ñ

, g/cm
3
E
0
, V
Kashf etilgan
63,63
774
0,862
-2,71
G.Devi, 1807
silvinit KCl
.
NaCl,
karnallit KCl
.
MgCl
2 
6h
2
O,
kainit KCl
.
MgSO
4 
3h
2
O,
dala shpati K
2
O
.
Al
2
O
3
.
6SiO
.
elektroliz
KCl
K
KCl
Kh
KO
2
+K
2
O
2
KOh
K
2
O
Khal
Ishlatilishi:
Tibbiyotda
Qora porox tayyorlashda
Mineral o‘g‘itlar ishlab chiqarishda
Gugurt ishlab chiqarishda
Titan olishda
Atom reaktorlarida sovitgich sifatida
• O‘zbekistonda kaliyning tuzlari Qashqadaryo viloyatidagi 
Òubokat, Surxondaryo viloyatidagi Õo‘jaikon konlaridan
qazib olinadi.
• Òoshtuz (natriy xlorid) Õo‘jaikon, Òubokat, Borsakelmas, 
Boybichakon, Oqqal’a konlaridan qazib olinadi.
http:eduportal.uz

---

102
• Qoraqalpog‘istondagi “Qo‘ng‘irot soda zavodi” U.K.da 
turli xildagi sodalar ishlab chiqarilmoqda.
• Qashqadaryo viloyati Dehqonobod tumani “Tepaqo‘ton
kaliyli t uzlar koni” negizida “D ehqonobod kaliyli 
o‘g‘itlar zavodi” bunyod etilgan.
Olinishi. Sanoatda natriy va kaliy ularning suyuqlantirilgan 
tuzlarini elektroliz qilib olinadi. Masalan, natriy xlorid suyuq-
lan masi tegishli ionlarga dissotsiatsiyalanadi:
NaCl = Na
+
+ Cl
–
.
Doimiy tok o‘tkazilganda bu suyuqlanmadagi natriy ionlari
katodga tortiladi va elektron qabul qilib, erkin holda ajraladi; 
xlor ionlari anodga tortiladi va elektron berib erkin xlor gazi 
holida ajralib chiqadi.
Na
+
+ 
ē
→
Na°; 2Cl
–
– 2
ē
→
Cl
0
2
; Cl
–
+ Cl
–
→
Cl
2
.
Fizik xossalari. Natriy va kaliy — yumshoq, kumushrang
metallar. Ularning zichligi va suyuqlanish harorati yuqoridagi 
jadval da ko‘rsatilgan. Òiðik metallar kabi natriy va kaliy yuqori
elektr va issiqlik o‘tkazuvchanlikka, metall yaltiroqligiga, plas-
tik likka ega. Natriy va kaliy ionlari alangani o‘ziga xos rang-
ga bo‘yay di: natriy — sariq rangga, kaliy — och binafsha rang-
ga kiritadi. Bu xususiyatdan ularning birikmalarini aniq lashda 
foydalaniladi.
Kimyoviy xossalari. Barcha ishqoriy metallar kabi natriy va 
kaliy kuchli qaytaruvchilardir. Ular barcha metallmaslar bilan 
reaksiyaga kirishadi. Birikmalarida doimo +1 oksidlanish dara-
jasini namoyon qiladi.
Natriy va kaliy kislorodda yonganda peroksidlar Na
2
O
2
va KO
2
(yoki K
2
O
4
) hamda qo‘shimchalar sifatida Na
2
O, K
2
O 
hosil bo‘ladi (toza oksidlar peroksidlarga metall qo‘shib qizdirib 
olinadi):
2Na + O
2 
→
Na
2
O
2
,
Na–O–O–Na,
4Na + O
2
→
2
Na
2
O, Na–O–Na.
Ishqoriy metallardan faqat litiygina kislorod bilan reaksiyaga 
kirishib, oksid hosil qiladi:
http:eduportal.uz

---

103
4Li + O
2
= 2Li
2
O.
Sof Na
2
O va K
2
O larni olish uchun ularning peroksidlariga 
metall ta’sir ettiriladi:
Na
2
O
2
+ 2Na = 2Na
2
O.
havoda natriy va kaliy tezda oksid qatlami bilan qoplanadi.
Shuning uchun ular kerosin ostida saqlanadi. 
Natriy va kaliy galogenlar bilan xloridlar, vodorod bilan esa
gidridlarni hosil qiladi:
2Na + Cl
2
→
2NaCl natriy xlorid,
2K + Cl
2
→
2KCl kaliy xlorid,
2K + h
2
→
2Kh kaliy gidrid.
Natriy va kaliyning oltingugurt bilan ta’sirlashuvidan sulfid-
lar olinadi.
2Na + S 
→
Na
2
S natriy sulfid,
2K + S 
→
K
2
S kaliy sulfid.
Natriy va kaliyning metallmaslar bilan birikmalari ion 
bog‘ li qattiq moddalar. Natriy va kaliy suv bilan odatdagi sha-
roitda juda shiddatli, hatto yonish va portlash bilan ta’sirlashadi. 
Natijada, natriy yoki kaliy gidroksid va vodorod hosil bo‘ladi:
2Na + 2h
2
O
→
2NaOh + h
2
→
; 2K + 2h
2
O 
→
2KOh + h
2
→
.
Natriy va kaliy kislotalar bilan shiddatli tarzda reaksiyaga 
k i 
ri 
shadi [hCl, hBr, hI, h
2
S, h
2
SO
4
(suy ul.)]. Natijada, 
vodorodni siqib chiqarib, tuzlar hosil qiladi:
2K + 2hCl 
→
2KCl + h
2
→
.