X. O. Eshchanov kimyo qo’llanma

sp³d—gibridlanish: s+3p+d=5 ta sp³d orbital hosil bo’ladi. Valent burchak bog’ 3 tasida 120^o ga, 2 tasida 90⁰ ni tashkil qiladi.

M: PCl₅, Fe(CO)₅, SbF₅, XeO₃F₂.
sp³d²—gibridlanish: s+3p+2d=6 ta sp³d² orbital hosil bo’ladi. Valent burchak bog’ 90⁰ ni tashkil qiladi.

M: [Cr(NH₃)₆]³⁺ , [Fe(H₂O)₆]³⁺, [CoF₆]^3- ,[AlF₆]^3-, [PF₆]^- , [Al(H₂O)₆]³⁺, SF₆, [Al(OH)₆]³⁺. [Fe(CN)₆]^4-.

IF₇ --sp³d³




Kimyoviy reaksiyalarning issiqlik

effekti.
Kimyoviy reaksiyalarda turli energiyalar chiqadi yoki yutiladi. Reaksiyalarda issiqlik ajralib chiqsa- ekzotermik, issiqlik yutilsa –endotermik jarayon deyiladi.
Ekzotermik reaksiyalar: Endotermik reaksiyalar:

1. 
   2H₂+O₂=2H₂O+Q (-∆H) 1) CaCO₃=CaO+CO₂-Q(∆H)
   
2. 
   C+O₂=CO₂+Q (-∆H) 2) N₂+O₂=2NO-Q(∆H)
   
3. 
   CH₄+2O₂ = CO₂+2HOH+Q (-∆H) 3) 2H₂O =2H₂+O₂ -Q(∆H)
   

Q—issiqlik miqdori.[kJ, kkal]. 4,18J= 1kall
O’zgarmas bosimdagi reaksiyaning issiqlik miqdorining manfiy qiymatiga (-Q) reaksiya entalpiyasi deyiladi.

Odatda hisoblash standart sharoitda olib boriladi. ( 1atm=101.325 kPa 298^◦K).

Oddiy moddalarning standart hosil bo’lish issiqligi nolga teng.
Oddiy moddalardan 1 mol murakkab modda hosil bo’lganda ajraladigan issiqlik—moddalarning hosil bo’lish issiqligi deyiladi.

2N₂+5O₂= 2N₂O₅ +22kJ

1 mol N₂O₅ ning hosil bo’lish issiqligi 22/2= 11kJ ga teng.

Kimyoviy reaksiya entalpiyasini hisoblash uchun quyidagi formuladan foydalanamiz:

aA+bB=cC+dD+∆Q

∆Q= (cQ_C+dQ_D)-(aQ_A+bQ_B).



Kimyoviy reaksiya tezligi.
Vaqt birligi ichida reaksiyada ishtirok etayot modda konsentrasiyasini o’zgarishiga reaksiya tezligi deyiladi.

A+B=C A modda konsentrasiyasi dastlab C₁, reaksiya bo’lib t-vaqtdan so’ng C₂ bo’ldi. Reaksiya tezligi

υ=∆C/t

∆C= C₁- C₂

C=n/v

C—konsentrasiya n—modda miqdori v—idish hajmi

Kimyoviy reaksiya tezligiga ta’sir qiluvchi omillar quyidagilar:

1. 
   konsentrasiya
   
2. 
   temperatura
   
3. 
   Moddalarning maydalanganlik darajasi
   
4. 
   Bosim (gazlar uchun)
   
5. 
   Katalizator
   

I. Konsentrasiya ta’sirini 1867-yilda Norvegiyalik ikki olim Guldberg va Vaage kashf qilishgan. Bu ta’sir massalar ta’siri qonuni nomi bilan ma’lum.
Kimyoviy reaksiya tezligi reaksiyaga kirishyotgan moddalar konsentrasiyasiga to’g’ri proporsional.

aA+bB=cC+dD

υ=k•[A]^a•[B]^b

[A]-[B]-konsentrasiyalar k—reaksiya tezlik konstantasi. a va b reaksiya koeffisientlari

II. Bosim gaz fazada boruvchi reaksion aralashlarmalarga ta’sir etadi.
υ=k•[P_A]^a•[P_B]^b

Bosim oshishi bilan reaksiya tezligi oshadi.

Misol: 2CO+O₂= 2CO₂ sistemasida bosim 3 marta oshirilsa reaksiya necha marta oshadi.

Yechim: υ=k•[CO]²•[O₂] υ= 3²•3=27 marta oshadi.

III. Maydalanganlik darajasi ham reaksiya tezligini oshishiga yordam beradi. Agar 1massa Zn xlorid kislota bilan reaksiyasida tezlik 1ga teng bo’lsa, Zn ni 100 bo’lakga bo’lib eritilganda reaksiya tezligi 100 ga teng bo’ladi. Modda qanchalik maydalansa, reaksiya tezligi shuncha marta oshadi.

IV. Temperatura ta’siri ni Vant-Goff 1884-yilda o’rgangan. Reaksiyalarda temperatura har 10^oC ga oshirilganda reaksiya tezligi 2—4 marta ortadi, bu Vant-Goff qoidasidir.





n= V_t2/V_t1 n=τ₁/ τ₂

n—reaksiyani marta ortishi. γ— temperatura koeffisiyenti. (γ=2—4)

V. Katalizator ta’siri:

Katalizator --kimyoviy reaksiyalarni tezlashtirib, o’z ta’rkibini saqlab qoluvchi moddalar.

Misol: 2H₂O₂=2H₂O+ O₂ reaksiyasi uchun katalizator MnO₂, Cu²⁺ ioni tutuvchi moddalar.

4NH₃+5O₂=4NO+6HOH uchun Pt, Cr₂O₃, Fe.

2SO₂+O₂=2SO₃ uchun Fe₂O₃, Pt_, V₂O₅.

2KClO₃=2KCl+ 3O₂ uchun MnO₂

N₂ + 3H₂= 2NH₃ uchun Pt, Fe.

CO + H₂ = CH₄ + H₂O uchun Ni.

CO + 2H₂ = CH₃OH uchun CuO/Cr₂O₃ yoki ZnO.
Ingibitorlar-reaksiya tezligini pasaytiruvchi moddalar hisoblanadi. H₂SO₃ ni oksidlanib H₂SO₄ ga aylanishini glitserin sekinlashtirib ingibitorlik qiladi. Oz miqdordagi (0,0001 mas.) H₂SO₄ eritmasi vodorod peroksidni parchalanishini sekinlashtiradi.

Biologik katalizatorlar –fermentlar bo’lib, oqsil tabiatga ega. Ular biokimyoviy jarayonlarni tezligini o’zgarishiga ta’sir qiladi.





Kimyoviy muvozanat.

Bir vaqtni o’zida qarma—qarshi yo’nalishda boruvchi reaksiyalar qaytar reaksiyalar deyiladi.

2SO₂+O₂↔2SO₃

V_to’g’ri=k₁*[SO₂]²*[ O₂]

V_teskari=k₂[SO₃]²

Muvozanat konstantasi--o’zgarmas temperaturadagi teskari va to’g’ri reaksiyalari nisbati.

K—muvozanat konstantasi, [SO₃], [SO₂],[O₂] –muvozanat vaqtidagi konsentrasiyalari (mol/l).

Kimyoviy muvozanatga quyidagi omillar ta’sir ko’rsatadi.

--Bosim --Temperatura --Konsentrasiya

Bu omillardan bittasi o’zgarsa, muvozanat siljiydi.

Bosim ta’siri. Sistemaga bosim berilsa, sistemadagi reaksiya bosim kamatirish tomonga boradi.

2SO₂+O₂ 2SO₃

3 hajm 2 hajm

N₂+3H₂2NH₃

4 hajm 2 hajm

Sistema bosimi kamaytirilsa sistema bosimni oshirishga intiladi.

2SO₂+O₂ 2SO₃

3 hajm 2 hajm

N₂+3H₂2NH₃

4 hajm 2 hajm

Temperatura ta’siri. Sistemaga temperatura berilsa, sistema temperaturani kamaytirish tomonga siljiydi va aksincha.

Temperatura berilganda N₂+O₂2NO-Q

Temperatura olinganda N₂+O₂ 2NO
Konsentrasiya ta’siri. Muvozanat sistemaning qaysi moddasini konsentrasiyasini oshirsak, osha modda reaksiyaga kirishadi. Konsentrasiyasi oshirilgan modda sistemada kamayishga intiladi.


VII. E R I T M A L A R.

VII.1. Dispers sistemalar.









Kolloid eritmalarni olish.












VII.2. Erigan moddaning massa ulushi





VII.3. Erigan moddaning hajmiy ulushi.



Molyar va normal konsentrasiya. Titr.

Molyar konsentrasiya





a—erigan modda massasi b—erituvchi (suv) massasi M—erigan modda molyar massasi(g/mol)
Titr konsentrasiya

Titr—1 ml eritmada erigan moddaning grammlar soni.

m-erigan modda massasi v-eritma hajmi E- erigan modda ekvivalenti

C_N—normal konsentrasiya




C_N—normal konsentrasiya E— erigan modda ekvivalenti V—eritma hajmi

m— erigan modda massasi
VII.4. Eruvchanlik

Ayni temperaturada 100 g erituvchida moddaning eriy oladigan grammlar soniga eruvchanlik koeffitsiyenti deyiladi.

Eruvchanlik modda tabiatiga, temperaturaga, bosimga bog’liq.

1. 
   Qutbli moddalar qutbli erituvchida(suv, spirt) eriydi. Qutbsiz moddalar qutbsiz erituvchida(CCl₄, CHCl₃, C₆H₆—benzol, geksan) eriydi.
   

1M: Suvda tuzlar, kislotalar, asoslar eriydi.

2M: CCl₄, CS₂ da yod—I_2, eriydi.

2. 
   Temperatura oshirilsa qattiq moddaning eruvchaligi ortadi. Gazlarniki kamayadi. Temperatura pasaytirilsa, gazlaarni eruvchanligi ortadi.
   
3. 
   Bosim ortsa, gazlar eruvchaligi ortadi.
   
4. 
   
   

Ko’pchilik hollarda erituvchi sifatida suv ishlatiladi. Moddalarning eruvchanlik koeffitsiyentiga qarab 3 guruhga bo’lish mumkin.

1) S>1 g yaxshi eriydi.

2) S=0,001—1 g oz eriydi.

3) S<0,001 g erimaydi.