X. O. Eshchanov kimyo qo’llanma

Kislotali oksidlar- metallmaslarnig va metallarning yuqori valentli holatidagi oksidlari- dir. Kislotali oksidlar asos xossali moddalar bilan ta’sirlashib tuzlar hosil qiladi.

B₂O₃, CO₂, N₂O₃, NO₂, N₂O₅, SiO₂, P₂O₃, P₂O₅, SO₂, SO₃, Cl₂O, Cl₂O₃, ClO₂, ClO₃, Cl₂O₇, V₂O₅, CrO₃, MnO₃, Mn₂O₇, As₂O₃, As₂O₅, SeO₂, SeO₃, Br₂O, Br₂O₃, Br₂O₇, MoO₃, SnO₂, , Sb₂O₅, TeO₂, TeO₃, I₂O, I₂O₃, I₂O₅, I₂O₇, XeO₃, WO₃, Bi₂O₅, PoO₃.

3. 
   Amfoter oksidlar- amfoter metallarning va o’zgaruvchan metallarning o’rtacha valentlik holatidagi oksidlaridir. Amfoter oksidlar asosli va kislotali xossaga ega moddalar bilan ta’sirlashib tuzlar hosil qiladi.
   

BeO, Al₂O₃, TiO, Cr₂O₃, MnO₂, Fe₂O₃, Co₂O₃, ZnO, SnO, Sb₂O₃, Tl₂O₃, PbO, PbO₂, Bi₂O₃.

1) BeO + 2HCl= BeCl₂ + H₂O 3) BeO + 2NaOH_(suyuqlanma)= Na₂BeO₂ +H₂O

2) BeO + SO₃ = BeSO₄ 4) BeO+ Na₂O = Na₂BeO₂

5) Al₂O₃ + 6HCl= 2AlCl₃+ 3H₂O 6) Al₂O₃ + 3SiO₂= Al₂(SiO₃)₃

7) Al₂O₃ + Na₂O = 2NaAlO₂ 8) Al₂O₃ + 2NaOH_(suyuqlanma)= 2NaAlO₂ + H₂O

4. 
   Befarq oksidlar ( indeferent oksidlar) ga quyidagilar kiradi:
   

CO, N₂O, NO, F₂O, SiO, PO, S₂O, SO. Ular odatda tuz hosil qilmaydi. Lekin maxsus sharoitlarda tuzlar hosil qilishi mumkin.

CO +NaOH=_(bosim/t) => HCOONa

Qo’sh oksidlar: Fe₃O₄-magnitit, Pb₃O₄—surik, Mn₃O₄, U₃O₈ ((U₂^VU^VI)O₈) —Nasturan.

Oksidlarning olinishi.

1. 
   Oddiy moddalarni kislorod bilan ta’sirlashtirib olinadi.
   

1. 
   2H₂+O₂=2H₂O c. N₂+O₂ =₍₂₀₀₀⁰_C)=> 2NO
   
2. 
   4Li+O₂ = 2Li₂O d. C+O₂ =CO₂
   

2. 
   Asos va kislotalarni parchalab olinadi.
   

1. 
   HCOOH= CO+H₂O e. H₂CO₃=CO₂+HOH
   

b. 4HNO₃ → 2H₂O + 4NO₂↑ + O₂↑ f. 2Al(OH)₃ = Al₂O₃ + 3H₂O (575°C)

c. Cu(OH)₂ = CuO + H₂O g. H₂SiO₃= SiO₂+HOH

d. Zn(OH)₂ = ZnO + H₂O h. 2H₃BO₃= B₂O₃ + 3HOH

3) Tuzlarni parchalab olinadi.

a. 2NaHCO₃ = Na₂CO₃ + CO₂↑ + H₂O e. CaCO₃ = CaO + CO₂↑

b. Na₂CO₃ = Na₂O + CO₂ ( t⁰>1000⁰C) f. 2Mg(NO₃)₂ = 2MgO + 4NO₂ + O₂

c. (NH₄)₂CO₃ = CO₂ + H₂O + 2NH₃ g. NH₄NO₃ = N₂O + 2H₂O

d. 2KMnO₄ = K₂MnO₄ + MnO₂ + O₂↑ h. 2Cu(NO₃)₂ = 2CuO + 4NO₂ + O₂

Oksidlarning kimyoviy xossalari.

1. 
   Ishqoriy va ishqoriy—yer metallarining oksidlari suv bilan ta’sirlashib asoslar hosil qiladilar.
   

1. 
   Li₂O + H₂O = 2LiOH d. H₂O + CaO = Ca(OH)₂
   
2. 
   H₂O + Na₂O = 2NaOH e. H₂O + MgO = Mg(OH)₂
   
3. 
   H₂O + K₂O = 2KOH f. H₂O + BaO = Ba(OH)₂
   

2. 
   Oksidlar qaytaruvchilar bilan reaksiyalarga kirishadi.
   

a. CuO + H₂ = Cu + H₂O (150—250⁰C) g. 2Li₂O + Si = 4Li + SiO₂

b. FeO + C _(koks) = Fe + CO (1000⁰C) h. CO₂ + C = 2CO (1000°C)

c. FeO + H₂ = Fe + H₂O (350⁰C) i. 2NO₂ + 2S = N₂ + 2SO₂

d. CaO + 3C_(koks) = CaC₂ + CO (1900—1950⁰C) j. SO₂ + C_(koks) = S+ CO₂ (500^oC)

e. 2Al₂O₃ + 9C_(koks) = Al₄C₃ + 6CO (1800°C) k. Ag₂O+CH₂O=2Ag↓+ HCOOH

f. PbO + CO = Pb + CO₂ (300-400°C)

3) Asosli oksidlar kislotli, amfoter oksidlar va kislotlar bilan tasirlashib tuzlarni hosil qiladilar.

a. Na₂O + CO₂ = Na₂CO₃ i. Na₂O + 2HNO₃= 2NaNO₃+ H₂O

b. K₂O + 2NO₂ = KNO₂ + KNO₃ j. K₂O + 2HCl= 2KCl+ H₂O

c. CaO+SO₃= CaSO₄ k. CuO+ H₂SO₄= CuSO₄+ H₂O

d. CaO + SiO₂ = CaSiO₃ (1100--1200°C) l. MnO+ 2HCl= MnCl₂+ H₂O

e. Na₂O + Al₂O₃ = 2NaAlO₂ (1200°C) m. CaO + 2HBr = CaBr₂ + H₂O

f. K₂O+ ZnO= K₂ZnO₂

g. Al₂O₃ + MgO = (MgAl₂)O₄ (1600°C)

h. Na₂O+2B₂O₃= Na₂B₄O₇
4) Ba’zi oksidlar va peroksidlar issiqlik,elektr va boshqa ta’sirlarda parchalanadilar.

a. 2H₂O = 2H₂ + O₂ (1000°C)

b. 2H₂O = 2H₂ + O₂ ( NaOH yoki Na₂SO₄, Na₂CO₃ eritilganda elektroliz)

c. 2Na₂O = Na₂O₂ + 2Na↑ (700^oC)

d. 2SO₃ = 2SO₂ + O₂ ( 800^oC dan yuqori)

e. NO₂ = NO + O₂ (135-620°C)

f. 2N₂O₅ = 4NO₂ + O₂ (20-50°C)

g. 4MnO₂ = 2Mn₂O₃ + O₂↑ (530-585°C)

h. 5PbO₂ = Pb₃O₄ + 2PbO (290-420°C)

i. 3PbO₂ = Pb₃O₄↓ + O₂↑ (335-375°C , NaOH eritmasida)

j. 2Ag₂O = 4Ag + O₂ (160-300°C)

k. 2HgO = 2Hg + O₂ (450-500°C)

l. 2H₂O₂ → 2H₂O + O₂ ( 150^oC, kat. MnO₂, Cu, NaOH)

m. 2Na₂O₂ = 2Na₂O + O₂ (400-675°C)

5) Amfoter oksidlar ishqorlar bilan reaksiyaga kirishib kompleks birikmalar hosil qiladilar.

a. Al₂O₃ + 2NaOH _{(kons.,qaynoq)} + 3H₂O = 2Na[Al(OH)₄]

b. ZnO + 4NH₄OH _(kons.) = [Zn(NH₃)₄](OH)₂ + 3H₂O

c. PbO + 2NaOH _(kons.) + H₂O _(qaynoq.) = Na₂[Pb(OH)₄]

d. SnO+2KOH+H₂O =K₂[Sn(OH)₄]
Oksidlarning ishlatilishi.

CaO-so’ndirilmagan ohak qurilish materiallari sifatida ishlatiladi. SiO₂-qum, kvars- shisha ishlab chiqarishda, silikatlar, chinni, keramik materiallar olishda qo’llaniladi. ZnO, PbO, SnO₂, FeO sir va bo’yoqlar tayyorlashda ishlatiladi. SO₂ dan sulfat kislota ishlab chiqariladi. V₂O₅, CuO, Cr₂O₃, ZnO, Fe₂O₃, MgO, Cu₂O, Ag₂O, MnO₂, Al₂O₃, NO, NO₂ katalizator sifatida ishlatiladi.

CuO, CrO, FeO, SnO- qora rangli oksidlar. Cr₂O₃-yashil, Mn₂O₇- to’q yashil. CrO₃- sariq rangli. Cu₂O- qizil rangli. MnO₂- to’q qoramtir-qo’ng’ir. Suyuq oksidlar-H₂O, SO₃, Mn₂O₇.

Peroksidlar

Murakkab modda ta’rkibida -O-O- guruh tutgan moddalar –peroksidlardir.

Peroksidlar beqaror moddalar bo’lib, tashqi ta’sirlar natijasida tez parchalanadi.

Ularga misol qilib, H₂O₂-vodorod peroksid, Na₂O₂-natriy peroksid, K₂O₄-kaliy peroksid, KO₃-kaliy superoksid, BaO₂-bariy peroksid, SrO₂-stronsiy peroksidlarni aytish mumkin. Bulardan tashqari organik peroksidlar ham mavjud. Masalan, C₆H₅CO-O-O-COC₆H₅ –benzoil peroksid, C₂H₅O-OC₂H₅- dietil peroksid, (C₆H₅)₃C-O-O-C(C₆H₅)₃ -di(trifenilmetil) peroksid.

Ozonid birikmalar ta’rkibida perokso guruhi mavjud. Ozonid birikmalar ham peroksid birikmalarga o’xshab beqaror va oksidlovchilik xossasi yuqori bo’lgan moddalardir.

Ozonidlarga misol qilib quyidagilarni aytish mumkin.

Etilen ozonid propilen ozonid benzol ozonid

Olinishi.

1. Ishqoriy metallarni (Li dan tashqari) kislorodda yoqib olinadi.

a) 2Na+O₂= Na₂O₂ c) 3Ba + 2O₂ = 2BaO + BaO₂ ( 500⁰C da)

b) 2K+2O₂= K₂O₄ d) 2Rb +O₂ = Rb₂O₂

2. Perokso guruhi mavjud moddalarga kislotalar ta’sir qildirib olinadi.

a) BaO₂ + H₂SO₄= BaSO₄+ H₂O₂ c) 2C₂H₅OC₂H₅ + O₂ = 2C₂H₅O-OC₂H₅

b) Na₂O₂ +H₂SO₄= Na₂SO₄+H₂O₂ d) (C₆H₅)₃C-C(C₆H₅)₃ + O₂= (C₆H₅)₃C-O-O-C(C₆H₅)₃

Ozonidlarning olinishi.

Qo’shbog’ tutuvchi moddalarga ozon ta’sir qildirganda ozonidlar hosil bo’ladi.

a) CH₃-CH=CH₂+O₃ CH₃-CHO₃CH₂ b) CH₃-CH=CH-CH₃+O₃ CH₃-CHO₃CH-CH₃

c)

Kimyoviy xossalari.

Peroksidlar va ozonidlar kuchli oksidlash xossasiga ega bo’lgan moddalar.

a. 2Na₂O₂ + 2CO₂ = 2Na₂CO₃ + O₂↑ (xona sharoiti)

b. 4KO₂ + 2CO_{2 (nam)} = 2K₂CO₃ + 3O₂ (xona sharoiti)

c. 2KO₂ + 2NO₂ = 2KNO₃ + O₂

d. 4KO₃ + 3CO₂ + H₂O _(nam) = K₂CO₃ + 2KHCO₃ + 5O₂

e. 6KO₃ + 5S = K₂SO₄ + 2K₂S₂O₇

f. 4H₂O_{2 (kons)} + Na₂S = Na₂SO₄ + 4H₂O

g. H₂O₂ + H₂SO₃ = H₂SO₄ + H₂O

h. H₂O_{2 (suvsiz)} + N₂O₅ = HNO₃ + HNO_{4 (peroks)} (-80^oC)

i. Na₂O₂ + CO = Na₂CO₃ (xona sharoiti)

Asoslar

Asoslar - metall atomi va gidroksil guruhdan iborat bo’lgan murakkab moddalardir.

Umumiy formulasi Me(OH)_n bo’lib, n- metall valentligidir. Misol:NaOH, KOH, Ca(OH)₂.

Asoslar quyidagi guruhlarga bo’linadi:

1. 
   Suvda eriydigan (ishqoriy asoslar). Ishqoriy metall gidroksidlari va ishqoriy yer metallarining ( Mg(OH)₂ kirmaydi) gidroksidlari, Talliy (I) gidroksid- TlOH misol bo’ladi.
   
2. 
   Suvda erimaydigan asoslar. Mg(OH)₂ va ko’pchilik d-element metallarining gidroksid- lari misol bo’ladi. CuOH, Cu(OH)₂, Mn(OH)₂, Fe(OH)₂, Ni(OH)₂, Cr(OH)₂, Y(OH)₃ va amfoter asoslar.
   
3. 
   Amfoter asoslar. Bu sinfga kiruvchi asoslar kislotali va asosli xossali moddalar bilan ta’sirlashib tuzlar hosil qiladi. Amfoter asoslarga Be(OH)₂, Al(OH)₃, Sn(OH)₂, Sb(OH)₃, Pb(OH)₂, Zn(OH)₂, V(OH)₃, Cr(OH)₃, Ti(OH)₃, Fe(OH)₃, Ni(OH)₃, Co(OH)_3.