«vismut-surma telluridlari asosidagi yarimo’tkazgichli plyonkalarning tenzorezistiv xususiyatlarini tadqiq etish»

1.4-rasm.Tenzorezistorlar: a- halqali simli; b-halqasiz simli; d-folgadan yasalgan; e-yarimo'tkazgichli; 1-tenzosezgir elementlar; 2-kamqarshilikli peremichkalar; 3-ulanadigan joylar; 4-taglik (“asos”) va tenzo tolalar ustiga yopishtirilgan yupqa qog’oz qatlari; С -tenzorezistor bazasi.
Halqasiz kam qarshilikli mis perimichkali tenzorezistorlar (1.4-rasm,b) bu nuqsonlardan xoli. Hozirgi paytda qalinligi 4 - 6 mk dan ortiq bo'lmagan metall folgadan tayyorlangan tenzorezistorlar borgan sayin ko'payib bormoqda (1.4-rasm, d). Bunday tenzorezistorlarga tajriba shartlari talab etgan istalgan shaklni berish mumkin. Ko'ndalang sezuvchanligi past bo'lganligi hamda tenzotolalarning yassi kesimliligi sababli yopishtirish sirti ancha katta bo'ladi, buning natijasida ishlash sharoiti ham yaxshi bo'ladi. Yarimo‘tkazgichli tenzorezistorlar (1.4-rasm) yuqorida ko'rib o'tilgan turlarga nisbatan tenzosezuvchanligi ancha yuqori, ammo deformatsiya hamda harorat o'zgarishi o'lchash natijalariga salbiy ta’sir ko'rsatadi. Lekin shunga qaramasdan yuqori sezuvchanligi tufayli turli xil o'lchash asboblarining elastik elementlarida (masalan, dinamometrlarda) samarali foydalaniladi, aytilgan kamchiliklar esa qoplanib ketadi.
Haroratning o'zgarishidan kelib chiqadigan xatoliklarning oldini olish uchun kompensatsiyalovchi (qoplovchi) tenzorezistorlar o'matiladi. Agar buning iloji bo'lmasa, o'zini o'zi kompensatsiya qiluvchi tenzorezistorlardan foydalaniladi.
Bunda material quyidagi shartni qanoatlantirishi lozim boladi:
β=(_{ } (1.6)
bu yerda β — tenzoip qarshiliklarini o'zgarish koeffitsienti;
_{ } — kuzatilayotgan materialning temperature kengayish koeffitsienti;
_{ } — tenzorezistor materialining temperatura kengayish koeffitsienti;
_{ } — tenzorezistorning tenzosezuvchanlik koeffitsienti.
O‘lchash ishlari
Tenzorezistorlarning qarshiliklari juda kichik miqdorlari (Omning mingdan bir ulushlarini) tashkil etadi. Shu sababli kichik qarshiliklarni o’lchashda ko‘pincha ko‘priksimon sxemalardan foydalaniladi (2-rasm). Ko‘prikning tash'qi yelkasiga kuzatilayotgan deformatsiyani qabul qiluvchi qarshiligi R₁ bo’lgan «ishchi» tenzorezistor va qarshiligi R₁ = R₂ bo’lgan «kompensatsiyalovchi» tenzorezistor kiradi. Ichki yelkalariga qarshiligi R₃ va R₄ bo’lgan tenzorezistorlar ulangan. Ma’lumki, ko‘prik muvozanatda turishi uchun quyidagi shart qanoatlantirilishi lozim:
R₁ R₄ = R₂ R₃ (1.7)
O’lchashlarni amalga oshirishda quyidagi usullardan foydalaniladi:
1) og’ishlar usulida ishchi tenzorezistor qarshiliklarining o‘zgarishi _{ } tok kuchi orqali aniqlanadi;
2) nol usuli mukammalroq usul bo‘lib, bunda qarshiliklarning ΔR₁/R nisbiy o'zgarishi zanjir tarkibiga kiritilgan reoxordi yordamida ko'prikni balansirovka qilish orqali aniqlanadi. Mazkur usul statik sinovlarda asosiy usul sanaladi. [3]